Makedonija briše srpsku baštinu

Hadži Marko Vujičić

Najviše mojih naučnih radova, tekstova i gostujućih predavanja je na engleskom jeziku zato što je važno upozoriti javnost Zapada na neprijatnu istinu da zapadnoevropska politika latentno odbacuje srpsko srednjovekovno i vizantijsko nasleđe. Svedoci smo toga da su neke srpske srednjovekovne zadužbine tek od 2004. godine pod nominacijom Republike Srbije upisane na Uneskovu listu baštine. Ali, na Uneskovoj mapi spomenici srpske srednjovekovne kulture ni ne postoje u Republici Severnoj Makedoniji. Ta užasna nepravda navela me je da se dublje zagledam u materijalne tragove našeg nasleđa, naročito iz 14. veka.

Ovako dr Jasmina S. Ćirić, docent Filološkoumetničkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu i spoljni saradnik Instituta za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, u razgovoru za “Vesti” objašnjava zbog čega je veći deo svoje profesionalne karijere posvetila istraživanju srpske kulturne baštine u Severnoj Makedoniji.

Blago bez zaštite

Kakva je situacija sa srpskom baštinom u Severnoj Makedoniji?

– Srpska srednjovekovna kulturna baština nedvosmisleno je žrtva negacije sećanja – zaborava. Postoje znanja koja, iako potrebna, ostaju loše interpretirana ili su napadana jer ne odgovaraju “političkoj korektnosti”. Tako su vlasti Severne Makedonije u Izveštaju Evropske komisije o poštovanju verskih sloboda opomenute zbog ignorisanja presude Evropskog suda za ljudska prava iz Strazbura nalogom obaveze registracije autonomne Pravoslavne ohridske arhiepiskopije koja je u liturgijskom i kanonskom jedinstvu sa Srpskom pravoslavnom crkvom.

Kako ta “negacija” izgleda u praksi?

– U praksi to izgleda ovako: katastarski crkve pripadaju Makedonskoj pravoslavnoj crkvi, ali su srpsko kulturno dobro. Interpretativni horizonti, međutim, odgovaraju potrebama savremene političke ideologije. Pojašnjenja zarad, iako se nad portalom Crkve Svetog Đorđa u Staro Nagoričane nalazi natpis o podizanju ovog hrama sa pomenom imena kralja Milutina, najčešće ćete čuti da je to narodna crkva. Slike prošlosti u Staro Nagoričane redukuju nepreglednost minulog vremena, a novom literaturom se manastirska imanja etiketiraju potpuno neosnovano kao srpske “okupacione baze”. Drugi primer je Crkva Svetog Nikole u Ljubotenu. Ljuboten je jedan od meni posebno dragih vrhova na Šar-planini, svojevrsna granica između Kosova i Severne Makedonije. Freske u Ljubotenu su devastirane toliko da se više ne može govoriti o restauraciji. Konzervacija je moguća, ali je veoma diskutabilno da li bi službi Republičkog zavoda za zaštitu spomenika kulture Srbije uopšte bilo dopušteno da uzme bilo kakvog učešća u konzervatorskoj kampanji, posebno jer je spomenik registrovan kao spomenik koji pripada MPC. Fenomen je da se u makedonskim medijima povremeno može čuti da je crkva u Ljubotenu izgrađena 1337. za vreme cara Stefana, iako se u crkvi, poznato je, nalazi ktitorska kompozicija u okviru koje je prikazan car Dušan sa caricom Jelenom. Kolege, istoričari umetnosti i arheolozi, koji žive i rade u Severnoj Makedoniji, nažalost su nemoćni pred odlukama političkih čelnika. Restauratorsko-konzervatorski poduhvati nisu u finansijskom planu Republike Severne Makedonije, a srpska srednjovekovna baština iz dana u dan propada. Reklo bi se da kada je prošlost nepodnošljiv teret, onda je jedina terapija zaboravljanje.

Čudesna otkrića

Kakva je situacija sa srpskim crkvama u Severnoj Makedoniji?

– Suočavamo se sa apsurdima nebrige o kulturnoj baštini, ali i čudesnim otkrićima obrisa srpske srednjovekovne kulture. Iz pisanih izvora saznajemo da je srpskih crkava bilo još i više no što to danas pokazuju materijalni ostaci. Vremenom su brojne crkve devastirane
ili srušene, a na njihovom mestu izgrađeni objekti koji pripadaju drugom kultnom obrascu i nameni. Samo u Skopskoj Crnoj Gori je sačuvano oko 50 srpskih hramova. Problem je, međutim, da su svi hramovi koji su nekada pripadali Pećkoj patrijaršiji katastarski uvedeni u Makedonsku pravoslavnu crkvu. U selima Kučevište, Banjane, Čučer, Gluvo, Mirkovce, Matejče živelo je pretežno srpsko stanovništvo.

Možete li navesti neke konkretne primere?

– Tih primera ima mnogo. To su Crkva Svetog Nikite kod Skoplja, Crkva Svetog Đorđa u Staro Nagoričane, Crkva Svetih arhanđela u Štipu, Crkva Svetog Nikole u Ljubotenu, Crkva Svetog Spasa (Vavedenje) u Kučevištu, Lesnovo, Crkva Svetog Nikole u Psači, Crkva Uspenja Bogorodičinog u Matejče, Markov manastir, Crkva Svetog Andreje na Treski, Crkva Svetog Nikole Šiševskog i dr. Sa druge strane ovoj listi valja pridružiti i hramove u Ohridu, naročito Crkvu Svetog Nikole i Crkvu Bogorodice Bolničke, Crkvu Bogorodice Zahumske, kao i u Prilepu gde su takođe sačuvane crkve koje svedoče o zavidnim poduhvatima srpske vlastele. Jedan od mogućih puteva za dobijanje odgovora na pitanja kompleksne problematike su fondovi srpskih srednjovekovnih izvora u kojima se navode pomenuta naselja i hramovi.

Sistematska kampanja

Na koje sve načine se prisvajaju srpske svetinje?

– Svedoci smo tranzicionog brisanja i prekrajanja čak i neposredne prošlosti u postkomunističkim i postkonfliktnim državama, a tu prednjače Bugarska i Albanija. Brisanje pamćenja sprovodi se i kroz udžbenike. Teorija o Albancima kao potomcima antičkih Ilira doprinosi da se iz zapadnoevropske perspektive Srbi percipiraju kao “uljezi” na albanskoj etničkoj teritoriji. To je nažalost samo deo šireg političkog plana. Brisanje kulturnog identiteta i kultura zaborava su deo političke kampanje koja se sistematski sprovodi već decenijama.

A kada je reč o bugarskim interesima?

– Bugarski interesi su se pokazali sa druge strane: problematizacija nasleđa Svetih Klimenta i Nauma, prisvajanje brojnih relikvija koje su pripadale Ohridskoj arhiepiskopiji, a sve češće stanovnici Severne Makedonije prihvataju i bugarsko državljanstvo. Pomenula bih da se spisku brojnih relikvija koje su se našle u Sofiji pripadaju i mošti srpskog kralja Stefana Uroša II Milutina.

Znači li to da će srpska kulturna baština u Severnoj Makedoniji doživeti sličan scenario onom na Kosovu?

– Tendencija da se srpska pravoslavna baština na Kosovu i Metohiji predstavi kao vizantijsko spomeničko nasleđe pravoslavnih “Kosovara” (Albanaca), gotovo u potpunosti se preslikava u Republici Severnoj Makedoniji. Nasleđe se predstavlja kao deo vizantijske Makedonije. Ideološke podele su izražene i zabrinjavajuće budući da se pojam srpstva orkestrirano zamenjuje karikaturalnim pojmom srbomanije.

Crkva teroristički štab!

Gde je najteža situacija?

– Matejče je možda jedan od najtragičnijih primera odnosa sećanja i zaboravljanja. Administrativno pripada opštini Lipkovo, u kojoj živi isključivo albansko stanovništvo. Znate, deluje potpuno apstraktno, ali dok putujete do manastira Matejče ne možete se osloboditi utisku da ste u dolasku do ove najmarkantnije zadužbine u ovom delu Severne Makedonije, prošli kroz selo Aračinovo u kojem se tokom sukoba 2001. godine nalazilo najveće skladište oružja koje su koristili teroristi. Ironija ili ne, ali manastir Matejče je tokom sukoba postao glavni štab paravojne Oslobodilačke narodne armije. Danas, 19 godina nakon oružanih sukoba, manastir Matejče je nedostupan za dobronamernike. Želim da naglasim da se ovaj manastir vezuje i za ime kralja Milutina, budući da se pominje u povelji iz 1300, ali i za ime cara Dušana, carice Jelene i njihovog sina Uroša. Oni su uostalom i naslikani u enterijeru hrama koji neumitno propada. Fatalna oštećenja datiraju iz vremena albanskih terorističkih napada 2001. godine. Ako vam kažem da je u ovom manastiru početkom 15. veka živeo jedan od najpoznatijih srpskih srednjovekovnih kompozitora, Isaija Srbin, zahvaljujući čijem delu danas znamo ponešto i o auri sakralnosti i harizmatskom dejstvu Trisagiona, onda vam može biti jasan duhovni značaj ovog mesta. Međutim, iz godine u godinu ovaj hram sve više propada. Slomljena vrata, prozori, uništene freske, vlaga zbog krova koji prokišnjava. U priprati hrama su ostaci vodenog taloga, demolirana su vrata na zapadnoj i južnoj strani, oštećeni su delovi gornje konstrukcije hrama, u oltarskom prostoru kolonije insekata su našle svoje permanentno stanište. Stakla od tranzena centralne kupole su trajno oštećena tako da su freske i u ovoj, najvišoj tački hrama, prepuštene nemilosti atmosferilija. Crkva je napuštena. Kao da potvrđuje onu davnu zaboravljenu metaforu o pustinji i podizanju nemanjićkih crkava u “svetim pustinjama”. Pustinja međutim u ovom slučaju ne odnosi se na molitveno tihovanje, već na opustošenost hrama. Vlasti u Skoplju ne preduzimaju gotovo ništa da se zaustavi devastacija ovog hrama.

Rođena u Parizu

Jasmina S. Ćirić je rođena u Francuskoj, Parizu, i tamo je živela do četvrte godine.

Završila je studije istorije umetnosti na Odeljenju za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu, a tu je 2014. godine i doktorirala. Autor je više desetina naučnih radova o crkvama Svete Sofije u Ohridu, Svetih arhangela u Štipu, Svetog Jovana Kaneo i Bogorodice Zahumske u Ohridu, Svetog Nikole u Prilepu.

Takođe, učestvovala je na više međunarodnih naučnih skupova, a u stručnoj javnosti je poznata po izučavanju “motiva Heraklovog čvora”, a posebno značenja krstova sa kriptogramima na zadužbinama kralja Milutina.

U planu je da uskoro objavi knjigu u vezi sa ornamentima izvedenim u opeci na fasadama srpskih srednjovekovnih crkava u Severnoj Makedoniji.

Spomenik Skenderbegu

Dr Jasmina S. Ćirić ističe da je najbolji primer kleptokratije spomenik Skenderbegu u Skoplju.

– Najinteresantnije su interpretacije vezane za Skenderbega. Spomenik Skenderbegu, albanskom nacionalnom heroju, podignut je u Skoplju. Poručioci su planski marginalizovali njegovo srpsko poreklo. Spomenička skulptura je oduvek bila moćan instrument sprovođenja kleptokratije koja se i u ovom trenutku dok razgovaramo događa u prestonici Severne Makedonije. Kleptokratija se razvija u različitim političkim, društvenim, estetičkim sistemima vrednosti – ističe naša sagovornica.

Hram Slave u Skoplju

Kakva je situacija sa srpskim vojnim memorijalima u Severnoj Makedoniji?

I tu se suočavamo sa ozbiljno organizovanim poduhvatima kolektivnog zaboravljanja i brisanja memorije. Malo je poznato da se u centru Skoplja nalazi Spomen crkva sa kosturnicom iz 1928. godine. Crkva je poznata i kao Hram Slave, zadužbina je kralja Aleksandra II Karađorđevića Ujedinitelja. U kosturnici ispod hrama su smešteni posmrtni ostaci 3.200 ratnika poginulih na obližnjem brdu Gazi baba, a tu su i kosti ratnika sahranjenih na gradskom groblju u Skoplju. Posmrtni ostaci srpskih ratnika smešteni su u drvenim odeljcima sa njihovim imenima. Na beloj mermernoj ploči urezan je tekst sledeće sadržine: “Neumrlim borcima palim za slavu i veličinu otadžbine prvim regrutima Južne Srbije Vardarskog, Bregalničkog, Kosovskog i Ibarskog puka 1914-1918. njihovi ratni drugovi.” Kuriozitet je da se do Hrama Slave nalazi Britansko groblje koje je obeleženo, a Hrama Slave nema gotovo ni u jednom pregledu spomenika kulture grada Skoplja. Verujem da to dovoljno svedoči o tendencioznom brisanju istorijskih tragova i načinu na koji se sprovodi zaborav prošlosti, a to je, biću potpuno iskrena, početak srpskog kraja u ovom gradu.