Posle skoro potpunog uništenja jevrejske zajednice u Holokaustu, za vreme nemačke okupacije Srbije, Jevrejsko groblje u Beogradu ostalo je jedno od najvažnijih svedočanstava o njenom postojanju.
Osim što je jedino aktivno Jevrejsko groblje u Beogradu, ono predstavlja memorijalni park i neprocenjiv spomenik kulture, o čemu svedoči i nedavno otvorena izložba “Bet olam – Jevrejska kuća večnosti u Beogradu” u Jevrejskom istorijskom muzeju, inspirisana monografijom “Spomeničko-memorijalni kompleks Jevrejskog groblja u Beogradu”, kustosa Barbare Panić.
Sefardsko groblje predstavlja najveću jevrejsku spomeničku celinu u Srbiji, a svi koji do kraja avgusta posete Jevrejski istorijski muzej imaće priliku da se upoznaju sa njegovim bogatim spomeničkim fondom kao i sa jevrejskim običajima.
– Ovo nije prvo jevrejsko groblje, ranije je postojalo u Dalmatinskoj ulici, ali je zbog izmene plana Beograda moralo da se izmesti 1888. godine, kada je Jevrejska opština kupila parcelu za svoje novo groblje u Ulici Mije Kovačevića, gde se i danas nalazi. Na novu parcelu preneti su i stari spomenici iz Dalmatinske. Do Drugog svetskog rata nosilo je naziv Novo groblje i bilo vlasništvo Crkveno-školske jevrejske opštine sefardskog obreda, a na njemu su sahranjivani sefardski Jevreji. Sefardi su Jevreji poreklom iz Španije i Portugalije koje su Rimokatolička crkva i Inkvizicija izgnale sa Iberijskog poluostrva krajem 15. veka. Povremeno su na njemu sahranjivani i Aškenazi, Jevreji poreklom iz srednje i istočne Evrope koji su takođe imali svoju zajednicu u Beogradu – priča za “Vesti” Barbara Panić, kustos i autor izložbe.
Njen istraživački rad koji je osim istorije Jevrejskog groblja i njegovih arhitektonsko-kulturnih odlika obuhvatio i žalobne običaje Jevreja, objavljen pre tri godine poslužio je kao inspiracija za izložbu.
– “Bet olam – Jevrejska kuća večnosti u Beogradu” inspirisana je knjigom i trebalo je da prati njeno objavljivanje, ali su nas razne okolnosti omele, pa na kraju i pandemija. Ipak uspeli smo da pripremimo izložbu, koja će za posetioce biti otvorena svakoga dana do kraja avgusta, u periodu od 10 do 14 časova – objasnila je Vojislava Radovanović, direktorka Muzeja.
Spomenici kao umetnička dela
Mnogi nadgrobni spomenici na beogradskom Jevrejskom groblju predstavljaju zanimljiva kamenorezačka ostvarenja i umetnička dela. U cilju očuvanja tradicije i porekla Jevreji su često podizali i spomenike koji predstavljaju veoma neobična rešenja. Tako mnoge nadgrobne ploče simbolizuju nešto iz života pokojnika ili način njegove smrti, kakvi su spomenik sa predstavom aviona u padu i spomenik sa reljefno prikazanom jerusalimskom sinagogom Heichal Shlomo. Portretne skulpture, takođe, su čest vid obeležavanja grobnice na jevrejskom groblju u novije vreme, kao što su dela skulptora Petra Palavicinija, Nandora Glida i Aleksandra Zariha.
– Danas spomenički fond groblja čini oko 3.000 nadgrobnih ploča, uključujući i deo prenetih sa Starog sefardskog groblja u Dalmatinskoj. One predstavljaju ne samo bogatu umetničku galeriju, već i neprocenljiv izvor podataka za proučavanje istorije beogradske jevrejske zajednice, jer je većina dokumenta uništena za vreme Holokausta. Po bogatstvu dekoracije izdvajaju se brojni pojedinačni spomenici, ali pre svega porodične grobnice. Jedna od najmonumentalnijih je grobnica porodice Buli, čuvenih beogradskih bankara, koji su u Ulici kralja Petra 1907. godine izgradili prvu modernu robnu kuću, Robni magazin – navodi Panićeva.
Značajni su i nadgrobni spomenici u formi sarkofaga, koji su služili za sahranjivanje uglednih ličnosti. Jedan od najstarijih primera je kameni sarkofag podignut u znak sećanja na pisca Hajima Daviča. On je bio ne samo pisac jevrejskih dela, kako stoji u posveti na grobu već i građanin koji je imao “titulu najuglednijih i najviđenijih i svesrdno pomagao štampanje jevrejskih naslova”. Sarkofag je bio i preovlađujuća forma za obeležavanje grobnog mesta rabina, tako su ostaci dvanaestorice rabina preneti sa Starog groblja položeni u zajednički grob nad kojim je podignut sarkofag jednostavne dekoracije.
Sećanje na žrtve fašizma
Barbara Panić napominje da bi na Jevrejskom groblju obavezno trebalo videti i velike memorijalne spomenike. Prvi u nizu komemorativnih spomenika podignut je 1927. godine za rodoljube stradale u balkanskim i Prvom svetskom ratu i nalazi se uz sam ulaz u groblje.
– Odluku da se napravi spomenik koji će biti simbol večne zahvalnosti svim beogradskim Jevrejima koji su herojski dali živote za otadžbinu doneo je 1924. Odbor oformljen u okviru jevrejske zajednice, na čelu sa vrhovnim rabinom dr Isakom Alkalajem… Spomenik se sastoji iz obeliska, na čijem vrhu se uzdiže srpski dvoglavi orao raširenih krila i kamenog bloka sa isklesanim imenima 132 stradala srpska Jevreja – objašnjava Barbara Panić.
Negovanje kulture sećanja na žrtve i tragediju Holokausta za preživele je bio jedan od najvažnijih zadataka u okviru zajednice, pa su im na groblju podignuta i dva velika spomen-obeležja. Spomenik posvećen jevrejskim žrtvama fašizma, delo čuvenog arhitekte Bogdana Bogdanovića iz 1952. i spomenik stradalima iz Kladovskog transporta.
– Reč je o jevrejskim izbeglicama, većinom iz Austrije, koje su krajem 1939. krenule Dunavom iz Beča ka Crnom moru sa namerom da se usele u Palestinu. Njihovo putovanje je, nažalost, zaustavljeno posle manje od mesec dana na granici Jugoslavije i Rumunije. Sve do 1940. ove jevrejske izbeglice boravile su u Kladovu, da bi potom bile prebačene u Šabac. Po okupaciji Jugoslavije skoro svi su stradali. Muškarci su 1941. streljani u blizini sela Zasavica, a žene sa decom su prebačene u logor na Starom sajmištu – navodi Panićeva.
Poslednji u nizu memorijalnih spomenika podignut je nad zajedničkom grobnicom u kojoj su položeni ostaci umrle dece posle Prvog svetskog rata od posledica španskog gripa i drugih bolesti.
Kamen umesto cveta
Jevrejsko groblje ima obeležje svetog mesta na kom nije dozvoljeno da se jede, pije, puši, ide gologlav, kao ni posećivanje tokom praznika. Donošenje i odlaganje cveća na grob nije običaj, ali da se prilikom obilaska groba ostavi kamen na njemu jeste, što simbolizuje kontakt živih i mrtvih i verovanje u moć duše umrlog. Jer duša ne umire, ona nastavlja da živi, voli i oseća u drugoj dimenziji, na duhovnom nivou. Brojnost kamenčića je dokaz posećenosti groba i znak da preminula osoba nije zaboravljena.
– Posle smrti nastupa period žalosti za pokojnikom. Prvih sedam dana posle sahrane po jevrejskim običajima je period duboke žalosti kada nisu dozvoljeni uobičajeni poslovi i radnje koje pričinjavaju zadovoljstvo, poput kupanja, brijanja, šišanja, odlaska na posao… U kući se ne pale televizori i prekrivaju se ogledala kako bi ukućani bili upućeni na tugovanje za pokojnikom. Pružanje utehe porodici se smatra obavezom pa prijatelji ožalošćenima spremaju obroke utehe. Posle sedmodnevnog perioda žalosti nastupa žalost koja traje 30 dana od dana sahrane, nakon koje se porodica vraća svakodnevnim aktivnostima. Jevreji, takođe obeležavaju godišnjicu od smrti preminulog, kada se okupljaju na groblju i obično se tada otkriva spomenik – opisuje Panićeva žalobne običaje Jevreja.
Grob knjige
Jevreji ne cepaju i ne bacaju knjige, naročito one u kojima se pominje reč Božja već ih sahranjuju. Na Jevrejskom groblju u Beogradu 1931. godine podignut je spomenik nad Genizom – grobnicom u kojoj su sahranjene knjige.
Na spomeniku je isklesan svitak Tore sa natpisom na hebrejskom jeziku: “Na ovom mestu su pohranjene i sahranjene svete Tore, mezuze, tefilini, molitveni šalovi, molitvenici i svi sveti predmeti koji su dotrajali, onako kako smo podučeni od naših otaca i učitelja, neka je blagoslovena uspomena na njih.”
Vrh spomenika je ukrašen stilizovanim knjigama, a na dnu je tabla sa tekstom na srpskoj jeziku: “Skrovište starih, neupotrebljivih svetih knjiga i utvari koje su ukopane po propisima jevrejskog zakona 1894.”
Služba sećanja
Jevrejski istorijski muzej u Beogradu osnovan je 1948. godine i predstavlja jedinstvenu muzejsku ustanovu u Srbiji, koja sarađuje i sa austrijskom Službom sećanja.Vojni rok u okviru Službe sećanja, baš u ovom muzeju nedavno je završio Luka Mirčeta iz Inzbruka, koji je po sopstvenom priznanju iz Beograda kući otišao bogatiji za dragoceno iskustvo.
Radeći u Jevrejskom istorijskom muzeju naučio je mnogo, a boraveći u srpskoj prestonici imao je jedinstvenu priliku da je bolje upozna. Kako kaže, kada bi ponovo morao da bira opet bi izabrao isto. Mirčeta je treći polaznik Službe sećanja iz Inzbruka i cele Austrije u Beogradu. Pre njega su u srpskoj prestonici boravili Vladimir Vlajić, jedan od osnivača Srpske pravoslavne omladine SPOJI iz Inzbruka i Nenad Ranisavljević koji je takođe aktivan u ovoj organizaciji. Prema Lukinim rečima, naredni polaznik Službe sećanja u Beogradu biće takođe mladić srpskog porekla, ali ovoga puta iz Beča.
