U Crnoj Gori i Srbiji, do Berlinskog kongresa, koji ih je učinio nezavisnima, gotovo da nije bilo katolika. U zemlji kneza Nikole pojavili su se kad su joj pripojena područja oko Bara i Ulcinja i južno od Podgorice, odnosno sela sa srpskim i arnautskim katoličkim stanovništvom, a u Srbiji su počeli da se doseljavaju tek početkom 19. veka pošto se oslobodila Turaka, najpre u Beograd i Kragujevac. Pojavom katolika u Crnoj Gori Rimska propaganda je dobila povod da počne obnavljanje stare Barske nadbiskupije, koja će mu potom služiti kao baza za akciju na pridobijanju pravoslavnih Srba za sjedinjenje sa Rimskom crkvom, a 1886, kneževina i Vatikan će sklopiti konkordat kojim se daje "puna sloboda katoličko-rimske vjeroispovesti", dok je barskom nadbiskupu priznata titula "primas srpski".
U Srbiji nije odmah bilo sličnih akcija, jedino je u austrijski konzulat upućen specijalni emisar koji se starao o katolicima i osnivanju prvih njihovih ćelija.
Tek 1851. Vatikan, sa saglasnošću srpske vlade, postavlja đakovačkog biskupa Josipa Juraja Štrosmajera za apostolskog vikara Katoličke crkve za Srbiju.
Čiji je emisar
|
Kundacima na narod |
Štrosmajer (1815-1905), tek će kasnije postati slavna ličnost, i na verskom i na političkom polju – između ostalog, zalagao se za ujedinjenje južnih Slovena u okviru Austrije i propagirao versko jedinstvo među Slovenima, posredovao u sklapanju konkordata između Vatikana i Crne Gore, a na crkvenom koncilu u Rimu 1869-70. tražio je ograničenje papske vlasti i održao čuveni govor protiv papske nepogrešivosti – ali tada su mnogi u Srbiji vrteli glavama, da li je on papski ili bečki emisar! Veliko nepoverenje izazvao je i 1880, dve godine pošto je Srbija postala nezavisna, kad je počeo da zagovara konkordat sa Vatikanom, uveravajući da bi se Srbija tako lakše oslobodila austrijskog protektorata nad svojim katolicima.
Na njegov predlog, Vatikan poziva Beograd da razgovore o konkordatu počne preko papskog nuncija u Beču, na temelju slobode vere, savesti i crkve, mešovitih brakova i bez mešanja svetovne vlasti u pitanje porodice i vere dece iz takvih brakova. Ali, od svega toga tada ne bi ništa, da bi 1913, pošto je – posle oslobađanja Stare Srbije od Turaka godinu dana ranije i njenog prisajedinjenja Kraljevini Srbiji – broj katolika u Srbiji porastao na 29.000 duša, oživela ideju konkordata. U noti srpskoj vladi, Austrija naglašava da njen "verski protektorat u Južnoj Srbiji i dalje postoji" i da ona želi da se on "prilagodi novim prilikama… konkordatom između Srbije i Sv.stolice".
Ratifikacija usred rata
Uprkos razlikama – Beč (ili Rim) je hteo da konkordatom dobije široka prava za katolike, a Srbija da ona sama organizuje samostalnu katoličku nadbiskupiju nezavisnu od jurisdikcije Propagande u Rimu i jednu biskupiju u Skoplju, vlada je, posle dugih pregovora u Rimu, 24. juna 1914. potpisala konkordat sa Vatikanom, pa je čak dospela da ga mesec dana kasnije i ratifikuje, na poslednjoj skupštinskoj sednici u Nišu, 26. jula.
Ratifikacija u Vatikanu usledila je tek 20. marta 1915. i Srbija je poslala predstavnika pri papskoj kuriji, ali Vatikan nije uzvratio – njemu draga katolička Austrija već godinu dana je vodila besomučan rat protiv "šizmatičke Srbije"!
Posle Velikog rata, Vatikan je priznao Kraljevinu Srba, Hrvata i Slovenaca, 1920. uspostavljeni diplomatski odnosi, ali se postavilo pitanje organizacije Katoličke crkve u novoj državi.
Od četiri ranija konkordata – 1855. za habsburšku carevinu (važio za Sloveniju, Hrvatsku, Dalmaciju, Slavoniju i Vojvodinu), 1881. za okupiranu Bosnu i Hercegovinu, 1886. za Crnu Goru i 1914. za Srbiju – posle 1918. više nijedan nije bio na snazi, budući da su sve te zemlje bile u sastavu nove države, Jugoslavije. Pregovori o novom konkordatu protegli su se do 1935, kada je vlada Milana Stojadinovića u Vatikanu potpisala ugovor, ali je on držan u tajnosti. Uzgred, u ime Svete stolice potpis je stavio kardinal Paćeli, kasnije papa Pije Dvanaesti. Godinu kasnije ugovor je upućen skupštini na ratifikaciju, ali kad je sadržaj objavljen izazvao je opšti otpor – i protiv konkordata i protiv njegove ratifikacije.
Po kraljevoj volji
Skupština je, posle žestoke rasprave u julu 1937, sa 166 glasova (129 je bilo protiv) prihvatila sporazum sa Vatikanom, ali pošto zbog protivljenja javnosti, posebno Srpske pravoslavne crkve, nije iznet i pred Senat – faktički je ostao neratifikovan i nikada nije stupio na snagu. "Slučaj Konkordat" je izazvao političko-državnu krizu jer su već pregovori s Vatikanom, a posebno tekst sporazuma, poslužili kao povod za konfrontiranje tinjajućih suprotnosti na dva jednoznačna fronta: katolici – pravoslavni i Hrvati – Srbi.
Posebno je bila pogođena Srpska pravoslavna crkva koja je svoje protivljenje zasnivala na oceni njenih eksperata da se konkordatom ukida ustavno načelo ravnopravnosti svih priznatih veroispovesti i i da se katoličkoj crkvi u Jugoslaviji daje predominantan položaj, kakav imaju samo vladajuće državne vere. Na političkoj sceni su stvorene dve struje – jedna je tražila da država zakonima, uredi sve crkveno-političke odnose, nezvisno do pape i Vatikana, a druga je izričito bila za konkordat.
Karakteristično je da su prvoj pripadale vođe antiklerikalnih stranaka u Hrvatskoj i Sloveniji, verovatno zbog iskustva s klerikalizom. Međutim, kralj Aleksandar je smatrao da "Konkordat treba da utvrdi princip da katolička veroispovest, u pogledu njenog dostojanstva, njene slobode, materijalnog položaja njenih sveštenika, zaslužuje da bude stavljena na isti plan kao naša stara nacionalna vera". Narod je mislio drukčije.
Protesti širom Srbije
Dobro se znalo da je patrijarh Varnava najveći protivnik Konkordata, što je potvrdio u novogodišnjoj poslanici za 1937. godinu, ali su vlasti zabranile njeno štampanje, bojeći se patrijarhovog uticaja na javnost. Patrijarh se posle toga naprasno razboleo, a u javnosti se proneo glas da je otrovan. Njegovo zdravlje je bivalo sve lošije, što je još više podgrevalo političku atmosferu, a ratifikacija u skupštini je izazvala gnev u javnosti koja je Konkordat doživela kao poniženje svoje Crkve. Isto popodne kada je u Skupštini bio usvajan Konkordat, u Sabornoj crkvi je održano drugo molepstvije za ozdravljenje patrijarha, a potom je krenula litija, uprkos tome što su vlasti zabranile da se kreće glavnim beogradskim ulicama. Usledio je pravi masakr, koji će kasnije biti nazvan "Krvava litija". Protesti u prestonici nastavljeni su i naredna dva dana, a ništa manje žučno nije bilo ni u Kragujevcu, Šapcu, Užicu i Mladenovcu. U svim ovim događajima nije zabeležen ni jedan jedini uzvik protiv Hrvata i Slovenaca. "Antikonkordatsku borbu masa je shvatila kao borbu protiv Vatikana, a ne protiv pripadnika rimokatoličke vere u Jugoslaviji" – nalazimo u jednom izveštaju o tim događajima.
