Zbog kompleksnosti fenomena nacije i nacionalizma, teško ih je na opšte-prihvaćeni način odrediti, ali to nije obeshrabrilo društvene naučnike da u tome istraju i da tom pitanju posvete čitave akademske karijere.
Logični nastavak priče o fenomenologiji nacionalizma je uočavanje i određivanje istorijskog perioda u kom su intelektualci različitih vokacija, počeli da razmišljaju i pišu na način koji će biti katalizatorski za pojave i procese koji su, za njihovog života, ili kasnije, usledili.
Istorija ideje o posebnosti vlastite zajednice i kulture, u trajanju ljudskog društva, nije nova. Afirmativni odnos prema vlastitoj društvenoj grupi su negovali stari Grci, koji su bili ponosni na svoje gradove-države, tretirajući ih kao vrhunac ljudskog doživljaja stvarnosti. U antičkim polisima, nije postojala podela na javno i privatno, već je život u zajednici i učestvovanje u društvenom životu, bio put u aktivan život i samoostvarenje.
Polisi su nastali na složenim rodbinskim, vojničkim i administrativnim odnosima, koji su, kumulativno, formirali starogrčki grad-državu na način koji nam je poznat. Ono što o njima znamo, a što, objektivno, nije malo, nam govori da su u svoje vreme, sve ljude koji nisu želeli da budu uključeni u društveni i politički život, nazivali „idiotima“.
Rimljani su, takođe, bili vrlo sujetni i uvek spremni da kažu i pokažu kako je baš njihovo uređenje, i njihova zajednica (stari Rim je prošao kroz tri društvena uređenja: od rodovskog, preko republičkog, do carskog), superiorna u odnosu na druge društvene grupe, koje su zaostale u nekom pre-civilizacijskom obliku. Granice rimske imperije su granice između civilizovanih ljudi i „varvara“, kako su Rimljani nazivali sve one čiji jezik nisu razumeli i koje su smatrali manje vrednim.
Period Srednjeg veka, temeljno obeležen uticajem hrišćanske crkve na svaki mogući aspekt života, bio je praćen i ratovima između „pravovernih i nevernih“. Religija je, u mnogim podnebljima (nažalost), tumačena kao determinanta nacionalnosti, tako da je opravdano istaći ovaj istorijski fakt u ovom kontekstu. Moćne zemlje su dosta dugo bile (i ostale) opterećene misijom civilizovanja ostatka sveta, upravo na osnovu predstave o nadmoćnosti svoje rase, svog društvenog uređenja, jezika, kulture, religije i drugih činilaca. Najbolji primer za to je proces kolonizacije, koji je usledio nakon velikih geografskih otkrića Magelana, Kolumba, Vespučija i drugih.
Iako svi navedeni opisi istorijskih obrazaca deluju prijemčivo kao uvertira za detaljniju elaboraciju ideje nacionalizma i istorijske maršrute koju je ona prešla, treba biti izuzetno oprezan i ne izjednačavati karakteristike pojava i procesa koji su materijalizovali u različito vreme, na različitom prostoru i u potpuno različitim političkim, socijalnim, ekonomskim i drugim uslovima.
Apsolutno je nedopustivo tretirati stare Grke, Rimljane, feudalnu kastu, pa čak i kolonizatorske misionare, kao prvobitne nacionaliste, iako su neki elementi slični onima koji ulaze u kvintesenciju nacionalističke misli.
Različite epohe su iznedrile ideje koje mogu, ali i ne moraju, biti podudarne sa onima iz drugih perioda. Pogrešno je tretirati istoriju društvenih odnosa kao neprekinutu evoluciju – kretanje iz jednog oblika društvene organizacije, u drugi, ne možemo nazvati linearno progresivnim iako se ponekad to čini kao dopadljivi put i način tumačenja.
Razlog tome leži u izuzetnoj složenosti i često neuhvatljivoj interaktivnosti svih determinanti koje su bile prisutne u određenom vremenu, na određenom mestu. Zbog toga, evolucionistička teorija istorije nije najbolji osnov za razumevanje istorijskih pojava i procesa, iako je prijemčiva za ljude koji praktikuju da složene pojave objasne na simplifikovani, zdravorazumski način. Kada su u pitanju ljudski odnosi, jedan plus jedan, vrlo retko su, dva.
Intelektualne korene za nastanak proto-nacionalističkih ideja treba tražiti pre svega u reakciji na prosvetiteljstvo, koje je bilo u ekspanziji tokom osamnaestog veka. Ovaj opšti, društveni, politički, kulturni i književni pokret, je promovisao racionalnost kao najbitniju ljudsku osobinu. Kako su prosvetitelji polazili od pretpostavke da je racionalnost imanentna osobina svakom ljudskom biću, to je, posledično, značilo da je poseduju ljudi širom sveta (ili, preciznije, Evrope), te su iz tog razloga, kulturne i duhovne tvorevine svih zajednica, jednake. Na tom tragu, predstavnici ove struje su se zalagali za kosmopolitske ideje, koje će po svom intenzitetu i značaju, prevazići tadašnje granice država i carstava.
Ovakva, naizgled plemenita ideja o ravnopravnosti svih ljudi, uzbudila je intelektualne duhove, koji su u njoj videli težnju ka standardizaciji partikularnih ljudskih bića i njihovih zajednica, čime se negiraju njihove osobenosti u kulturnom kolažu sveta. To je bila inicijalna kapisla za njihova razmišljanja i za njihov rad.
Upravo su se na mestu sudara ambivalentnih intelektualnih izraza – prema spolja (kosmopolitanizam), i prema unutra (partikularizam), počele da se rađaju ideje oko toga da li je etički ispravan put prihvatanja univerzalnih vrednosti i osećaja svetske solidarnosti i jednakosti, nauštrb endemskih vrednosti zajednice, u kojima čovek stiče sve atribute koji ga čine ljudskim bićem u terminima vaspitanja, obrazovanja, u krajnjoj liniji, i civilizovanosti.
Veliki preobražaj
Upravo je tom linijom razmišljanja, u svom radu, išao Žan-Žak Ruso (1712-1778), sa čijim je radom otpočeo proces, koji, neki teoretičari države, nazivaju „Veliki preobražaj“. Ruso je rođen u Ženevi, ali je veći deo svog života proveo van mesta svog rođenja, sticajem raznih okolnosti. Tokom svojih dana van rodnog grada, Rusoa je mučila nostalgija za vrlinama koje su bile utkane u srž ženevskih sokaka, što je na njega i njegov rad u velikoj meri, uticalo. Žan-Žak Ruso važi za začetnika romantizma, jer su njegove polazne pretpostavke o svetu upravo takva, romantična predstava.
Za razliku od Tomasa Hobsa, koji je takođe, prepoznao postojanje faze koju je nazvao „prirodno stanje“ (nekadašnji život ljudi, život bez centralne vlasti, bio je, po Hobsu, slika i prilika pakla na zemlji – rat svakog protiv svakog), Ruso je smatrao da je ovo „prirodno stanje“, raj božiji na zemlji, i da su svi savremeni problemi ljudske civilizacije direktna posledica napuštanja tog, bogom danog, blagoslovenog, stanja, i da se njemu, treba vratiti. I u tom prirodnom stanju, kao i u savremenom, industrijskom dobu, ključna uloga u životu pojedinca predstavlja uloga koju igra njegova uža zajednica (patri).
Čovek, po Rusou, svoju ličnost formira u okviru zajednice, koja ga kreira, biološki i kulturološki, dajući mu neophodan kvalitet da živi ispunjen život. Zbog toga, apsolutno je nemoralno i nedopustivo da se taj isti pojedinac (koji, praktično, predstavlja epifenomen zajednice) okreće protiv nje.
Međutim, pogrešno je Rusoa proglasiti nacionalistom u potpunom smislu te reči, jer za njega, ljubav prema matičnoj zajednici nije skup uzvišenih ideala, već su to jednostavne stvari – zajednički jezik, običaji, nošnja, izgled ulica i trgova i tome slično.
Rusoov doprinos ideji nacionalizma je i u tome što je među prvima prepoznao opštu volju, odnosno da je narod nosilac suverenosti (pojam koji je u politički rečnik ušao zahvaljujući Žanu Bodenu), na šta je nedvosmisleno ukazivao u svom Društvenom ugovoru (1762).
Sličnih stavova po nekim pitanjima, imao je i Švajcarac Franc Urs Baltazar, koji je u svom delu Patriotski snovi (1758), glorifikovao način života švajcarskih seljaka u njihovim planinskim kućicama, daleko od tadašnjih kosmopolitskih trendova. Štaviše, on je svesrdno savetovao devojke da momke biraju po njihovim patriotskim vrlinama, a ne po imovinskom statusu i društvenom položaju. Sve to je činio sa neskrivenom željom da očuva „autentično i domaće“, što je za Baltazara bila vrhovna vrednost i ideal kome treba težiti.
Nemačka politička misao je, u godinama pre Francuske buržoaske revolucije, takođe dala svoj doprinos ovim idejama, koje će svoju praktičnu odoru odenuti između ostalog, i tokom dešavanja u Francuskoj nakon 1789. godine. U Nemačkoj su Herder, Šiler, Fihte, pa i Hegel, oštro kritikovali trasu kojom je išao prosvetiteljski svet.
Nemački snovi
Johan Gotfrid fon Herder (1744-1803), nemački filozof, bio je izraziti oponent vrednosti koje su promovisane od strane sledbenika prosvetiteljske misli. Izjednačavanje ljudi i njihovih kultura, za njega je bio postupak koji je vodio uniformnosti, koja je vrlo štetna po sveukupni kulturni diverzitet sveta. Svaki narod ima svoju intrinsičnu vrednost, što ga čini osobenim u odnosu na svaki drugi narod, i u tome leži njegova snaga i njegova lepota. Herder navodi da svaka partikularna zajednica ima sebi svojstvene karakteristike, i da nije mudro širiti ideju o superiornosti jednog naroda naspram drugog: „Nijedan pojedinac, nijedna zemlja, nijedan narod, nijedna istorija nekog naroda, nijedna država, nisu identični nekom drugom. Stoga, istinito, lepo i dobro, nisu isti za svakog pojedinca. Sve će biti urušeno ako svako ne potraži svoj put i ako se neka nacija, nepromišljeno uzme za model.“ Braneći tu tezu, Herder je govorio da svaka nacija ima svoju kulturu, pa čak i svoj karakter, koji bi bio neizmenjen, čak i ako bi se, zbog neke velike nesreće, celokupan narod preselio u neko drugo geografsko područje.
Možda najbolji dokaz njegovog animoziteta prema prosvetiteljstvu jeste njegova izjava da “divljak koji voli sebe, svoju ženu i decu i radi za dobro svog plemena i svoje dobro, istinskiji je nego ljudska utvara, građanin sveta koji izgarajući u ljubavi za svu svoju braću utvare voli priviđenje. Divljak u svojoj kolibi ima mesta za svakog stranca. Zasićeno srce kosmpolite nije ničiji dom.”
Interesantna je i opaska koju je povodom nacionalizma, izneo Fridrih Šiler (1759-1805), jedan od najvećih nemačkih pesnika svih vremena, govoreći da Nemci treba da zaborave na to da postanu nacija i da se umesto toga, obrazuju kako da postanu ljudska bića.
Prelomni trenutak u političkoj teoriji i praksi, koji je snažno uticao na dešavanja ne samo na kraju osamnaestog i početkom devetnaestog veka, nego i inače, jeste Francuska revolucija koja je počela 1789. godine. Borba protiv plemstva i sveštenstva, praćena parolama “sloboda, jednakost, bratstvo”, koje su uzvikivali francuski revolucionari, imala je interesantan epilog – predstavljala je podlogu za uspon ka moći Napoleona Bonaparte. Upravo su francuski revolucionari želeli da oforme „nacionalnu skupštinu“, a sam Bonaparta je sebe proglasio „narodnim vođom“.
Pobeda koju je francuska vojska, na čelu sa Napoleonom, ostvarila nad Pruskom 1806. godine, dramatično je uticala na životni put i razmišljanja mnogih, koji su tome posvedočili. Među njima je bio i Johan Gotlib Fihte (1762-1814), nemački filozof. Fihte je, po svojim ubeđenjima, do tada bio miroljubivi sledbenik liberalnih ideja Imanuela Kanta. Međutim, bliski susret sa „francuskim bajonetima“, rezultovao je zaokretom u njegovoj karijeri: postao je strastveni zagovornik mržnje prema Francuzima, i uopšte, svemu što je francusko.
To osećanje, Fihte je doveo do nivoa verskog principa. Najbolji dokaz toga je ideja koju je širio u svom Obraćanju nemačkoj naciji (1807-1808), gde je isticao da je podučavanje ćerke francuskom jeziku, isto što i podučavanje da bude prostitutka.
Fihteova izuzetno oštra, ekstremno-nacionalistička retorika, kao i retorika njegovih istomišljenika, značajno su uticala da se promeni kurs koji je, dotada pacifizmu i kosmopolitanizmu nastrojena Nemačka, zauzimala. Utičući na javno mnjenje svojim radom, autoritetom i harizmom, nemački intelektualci su bili značajan katalizator formiranju militantne i šovinističke politike, koju je Nemačka praktikovala sve do 1945. godine, vodeći i sebe i svet u najveća stradanja u istoriji.
Ideja koja stvara praksu
Nacionalizam, kao politički diskurs, nema svoje izvorište u narodnom sentimentu. Istraživači nacionalizma su, manje-više, saglasni, da se ova ideja (koja je u međuvremenu prerasla u ideologiju), svoje uporište ima u teorijskom radu intelektualaca, koji je vremenom, postao nešto o čemu su razmišljali, i šta su na kraju i prihvatili oni koji se nalaze bliže dnu hijerarhijske lestvice.
Nacionalizam dolazi pre nacija, jer on predstavlja intelektualnu i emocionalnu prethodnicu za formiranje nacionalne svesti. Ideje su razrađivali teoretičari i filozofi, dok su narodne mase na njih reagovale na određeni način.
Hobsbaum navodi se upravo nacionalna svest nejednako razvijala između različitih društvenih grupa i regiona, te da su istu, najsporije i najkasnije primile „narodne mase“ – radnici, seljaci, sluge, iako će iste ove kategorije na nju najemotivnije reagovati.
Nacionalizam je, istorijski gledano, noviji fenomen, koji je nastao u osamnaestom veku, i koji je svoje konstituisanje kao “vrhovna politička vrednost”, doživeo u devetnaestom veku, nakon Francuske buržoaske revolucije, kao istorijskog događaja od najvećeg značaja za lansiranje nacionalističkih ideja u politički etar Evrope. Ustanci u Irskoj, Otomanskom carstvu, kao i u drugim delovima sveta, to, između ostalog, potvrđuju. Uostalom, neki veruju da je baš u doba Revolucije, prvi put upotrebljen termin “nacionalizam”, i to od strane antijakobističkog sveštenika Ogista Barijele.
Stvaranje nacionalne skupštine u doba revolucije, te identifikacija nacije kao nosioca suvereniteta, bila je moguća, između ostalog i zbog administrativno-birokratskih stvari koje su bila posledica prethodne apsolutne monarhije, koja je uspostavila uređene granice, uvela jedinstveni jezik i samim tim umanjila raznorodnost i lokalizam feudalne vlasti. Slom feudalizma i lokalizma bio je nužan za rađanje nacionalističkih ideja, te se zbog toga ponekad apsolutizam smatra kolevkom nacionalizma.
Hobsbaum je savremenost pojma “nacionalizam”, dokazao temeljnim istraživanjem rečnika različitih jezika, došavši do zaključka da do kasnog devetnaestog veka, rečnici Španije, Holandije, Velike Britanije i mnogih drugih zemalja, uopšte nisu prepoznavalili pojam nacionalizma na način na koji ga danas tumačimo.
Kako bilo, izvesno je da je nacionalistička teorija u izvesnom obliku, postojala u devetnaestom veku, i da je inspirisala ljude da svoje postupanje usklade sa njenim smernicama.
Nacionalističke ideje su svoje finalno dimenzionisanje doživele nakon što su napustile biblioteke i radne stolove filozofa i političkih teoretičara, i počele da traže svoj put među širim narodnim masama, menjajući njihovo kvintesencijalno viđenje sebe, svoje zajednice i sveta u kome žive. Na tom putu, nacionalizam je naišao na još jednog, starijeg činioca politike, koji je, isprva, bio sumnjičav prema dometima svog mlađeg brata.
Državi je pripalo pravo da, na konstruktivan ili dekonstruktivan način, zapečati sudbinu nacionalizma.
