U godini na izmaku jedan jubilej je povezao bivše jugoslovenske republike – pola veka od premijere filma “Bitka na Neretvi”. Ostvarenje iz 1969. godine režisera Veljka Bulajića bio je i ostao najskuplji filmski spektakl jugoslovenske kinematografije. Država nije štedela pare za celuloidni prikaz slobodarskog duha i herojstva partizanskih boraca u Četvrtoj neprijateljskoj ofanzivi, poznatoj i pod imenom Bitka na Neretvi.
Naknadna istorija pokušaće da relativizuju događaje u vezi s Bitkom za ranjenike, kako se još zvao u zvaničnoj istoriografiji događaj iz Drugog svetskog rata po kojem je sniman film. Ali ovog puta nije naša tema da li su se partizani zaista žrtvovali za ranjene saborce i koliko strane vojne akademije proučavaju lukavu strategiju Vrhovnog štaba Narodnooslobodilačkog pokreta da se poruši, pa potom preko noći izgradi nov most na Neretvi i tako zavara neprijatelj.
Podsećamo na film koji je nastojao da sa svim elementima klasične dramaturgije ratnog spektakla prikaže surovost okupatorske ofanzive u slivu Neretve i nadljudske napore partizanskih jedinica da spasu ranjene drugove.
Snimanje i postprodukcija trajali su godinu i po dana pod budnim okom najpoznatijeg državnog režisera. To što je Bulajić potpisivao filmove po meri partije i Tita jedan je od razloga što je Neretva u kritičarski krugovima dočekana s podozrenjem. Filmski kritičar Miroljub Stojanović kaže da mu lično smeta to što, osim u malobrojnim primerima, film nikada nije podvrgnut pravoj analizi.
– Još uvek vapimo za dubokom i objektivnom analizom lišenom političke ostrašćenosti. Taj film bio je prototip onoga što je želeo režim, ali je čudna koincidencija između onoga što jeste bilo potrebno režimu, a i jednom grandomanu kao što je Bulajić, ali je bilo potrebno i narodu koji se identifikovao sa trenutkom slavne borbene prošlosti. Zato mislim da zaslužuje gledanje i punu kritičku pažnju – izjavio je Stojanović na otvaranju izložbe u Beogradskom kulturnom centru, upriličenoj povodom filmskog jubileja.
Kao jugoslovenski partizanski film, sniman u međunarodnoj koprodukciji s Italijom i Zapadnom Nemačkom, “Bitka na Neretvi” okupila je mnoga velika svetska glumačka imena, što je samo dodatno pokazalo koliko je tadašnji jugoslovenski državni vrh računao na svetski uspeh ratnog spektakla.
Ušao je u najuži krug za Oskara u kategoriji za najbolji filma van engleskog govornog područja, ali ga nije ga dobio. Te godine sa prestižnom statuom vratili su se autori filma “3”. Ali to je samo delimično bacilo senku na uspeh Bulajićevog filma.
U tom momentu, Neretva je u produkcijskom smislu bio najveći evropski film. Gledalo ga je 4,5 miliona ljudi u SFRJ, i oko 350 miliona u više od 80 zemalja gde se prikazivao. Prema rečima režisera, kada je počelo prikazivanje Neretve po Evropi, samo u Parizu davao se u tri bioskopa čak četiri meseca.
Na mnogim svetskim listama filmskog ratnog spektakla svrstan je u prvih deset. Pre 20 godina na Međunarodnom filmskom festivalu u Moskvi, u konkurenciji 120 filmova iz celog sveta, uvršten je u deset najvažnijih filmova o Drugom svetskom ratu.
Na filmskim kritičarima je da procene koliko je uspehu filma doprinelo i to što su brojne uloge dodeljene poznatim svetskim glumački imenima. Pored tadašnjih najvećih jugoslovenskih zvezda Milene Dravić, Ljubiše Samardžića, Bate Živojinovića, Borisa Dvornika, Pavla Vuisića, Fabijana Šovagovića, pred kameru čuvenog Tomislava Pintera našli su se i Orson Vels, Jul Briner, Sergej Bondarčuk, Franko Nero, Hardi Kriger, Kurt Jirgens, Entoni Doson… Priča se da je s poslednjom dvojicom glumaca, poznatim po ulogama negativaca, tadašnji jugoslovenski predsednik posebno voleo da se druži.
Koliko god se trudili da pronađete izvore, verovatno nikada nećemo saznati sve anegdote i pojedinosti vezane za film. Čak i pored činjenice da je glavni dirigent, režiser Veljko Bulajić, zagazio u desetu deceniju života i da je dobrog pamćenja.
Premijera u Skenderiji
Premijera filma održana je u Sarajevu, na Dan Republike, 29. novembra 1969. godine. Premijerno prikazivanje bilo je ujedno i zvanično otvaranje čuvene sarajevske Skenderije. Svečanost nije prošla bez Josipa Broza, poznatog filmofila. Jedna od anegdota sa premijere govori da je Jul Briner izgubio propusnicu, pa mu je dugo trebalo da ubedi revnosno obezbeđenje da ga puste na projekciju.
Na žurci koja je usledila, najpoznatiji ćelavac svetskog filma je u društvu odabranih pokazao i pevačko umeće.
