"Dan sećanja" obeležava se povodom oslobađanja ustaškog konclogora Jasenovac, jednog od najvećih i najstrašnijih logora smrti u porobljenoj Evropi, koji istoričari nazivaju i "srpski Aušvic".
Za datum obeležavanja je uzet 22. april 1945. – dan kada je grupa od 1.075 preostalih zatočenika krenula u proboj iz logora Jasenovac, a od njih 600, samo 118 se domoglo slobode.
Pravda je spora, ali i (ne)dostižna
NDH je proglašena 10. aprila 1941. pod pokroviteljstvom nacističke Nemačke i fašističke Italije, a obuhvatala je Hrvatsku, Bosnu i Hercegovinu i oblast Srem – prostor na kome je živelo oko 6,3 miliona stanovnika, od kojih su više od trećine bili Srbi.
Program za konačno "rešenje srpskog pitanja" ostvarivan je po formuli "trećinu pobiti, trećinu proterati, a trećinu pokrstiti", koju je 11. juna 1941. obelodanio ustaški ministar i hrvatski književnik Mile Budak.
Jedan od vidova organizovanog zločina hrvatske države, pored masovnih jama i grobnica, bili su logori od kojih je najveći i nastrašniji bio sistem logora Jasenovac osnovan polovinom avgusta 1941.
Jasenovačko gubilište sastojalo se od pet velikih i tri manja logora i prostiralo na površini 210 kvadratnih kilometara, a po uzoru na logore nacističke Nemačke "dizajnirao" ga je jedan od lidera ustaškog pokreta Vjekoslav Luburić zvani Maks, koji je bio njegov prvi komandant.
Većina jasenovačkih logora nalazila se u jugozapadnoj Slavoniji na području Hrvatske, dok su s druge strane Save u Republici Srpskoj bila masovna stratišta, od kojih je najveće Donja Gradina.
Jasenovac je zvanično nosio naziv "Sabirni i radni logor", a u stvarnosti je bio logor za uništavanje nehrvata u kome su jedini mučitelji bile hrvatske ustaše koji su po metodama mučenja bili tako brutalni da su zapanjili čak i nacističke generale.
Tako je Hitlerov izaslanik u Zagrebu general Fon Horstenau u ličnom dnevniku za 1942. zapisao da su ustaški logori u NDH "suština užasa", dok je oficir Artur Hefner, zadužen za transport radne snage u Rajhu, 11. novembra iste godine napisao da je Jasenovac "jedan od najstrašnijih logora koji se može porediti jedino s Danteovim paklom".
U Jasenovcu i logoru Stara Gradiška, ustaše su zatočene klale posebno oblikovanim noževima koje su po žrtvama nazvali "srbosek" ili ubijali sekirama, maljevima, čekićima…
Unutar kompleksa "Trojka", gde se nalazila ciglana, ustaše su peći za pečenje cigle, prema nacrtima Hinka Pićilija, pretvorili u krematorijum u kome su logoraši živi spaljivani.
Ustaška NDH je u procesu "pročišćenja hrvatske nacije" jedina u Drugom svetskom ratu držala specijalne logore za decu srpske, romske i jevrejske nacionalnosti, kroz koje je prošlo oko 33. 000 mališana, a umoreno blizu 20.000.
U NDH je za četiri godine rata stradalo najmanje 74.762 dece, od nekoliko meseci do 14 godina starosti, koja su ubijana na najstrašnije načine ili su umirala od bolesti, izgladnelosti, žeđi i smrzavanja.
Tačan broj žrtava u Jasenovcu nije nikad utvrđen, pošto je u cilju pomirenja svih naroda i narodnosti i politike "bratstva i jedinstva" u komunističkoj Jugoslaviji istina o razmerama ovog genocida prikrivana.
U vreme vladavine Franje Tuđmana, započela je trivijalizacija genocida nad Srbima i licitacija žrtvama Jasenovca, pri čemu sam "otac nacije" nije priznavao više od 34.000 pobijenih.
Postoje oni koji i dalje veličali ustaški pokret i ubijanje nedužnog nehrvatskog stanovništva, a primer za to je pesma Marka Perkovića Tompsona ”Jasenovac i Gradiška Stara”.
Prema procenama koje je početkom 60-tih godina na osnovu prvih ekshumacija izvršila državna Komisija FNRJ u ustaškim logorima smrti nestalo je 500.000 Srba, oko 80.000 Roma, 32.000 Jevreja i nekoliko desetina hiljada antifašista različitih nacionalnosti, a procene Centra Simon Vizental govore o 600.000 umorenih.
Istraživači beogradskog Muzeja genocida utvrdili su imenom i prezimenom 98.252 žrtve konclogora Jasenovac, a istoričar Antun Miletić je utvrdio da postoje još 64.093 žrtve pod oznakom NN.
Smatra se da je blizu 150.000 identifikovanih donji broj žrtava ustaškog genocida u kojem su na kućom pragu, u njivama, jamama i na drugim stratištima zatirane cele porodice. Ustaše je u zločinu genocida podržavala Rimokatolička crkva u Hrvatskoj i najveći deo klera sa zagrebačkim nadbiskupom Alojzijem Stepincom na čelu prećutno je odobravao masovne zločine, a mnogi fratri su prednjačili u teroru čiji je cilj bilo istrebljenje onih koji su, kako su govorile ustaše, "ljaga na tijelu čiste hrvatske nacije".
Prema priznanju samog ustaškog poglavnika Ante Pavelića, do 1944. godine prekršteno je 200.000 pravoslavaca, a istoričari su procenili da je do propasti NDH, pokatoličeno između 244 i 300 hiljada. Više stotina srpskih dečaka, čiji su roditelji pobijeni, odvedeno je u rimokatolička semeništa i škole, a nekoliko desetina njih kasnije su postali rimokatolički sveštenici.
Za zločin genocida u NDH, Paveliću nikad nije suđeno, čak ni u odsustvu, a ustaški ministar policije Andrija Artuković i upravnik Jasenovca Dinko Šakić, koji su se do duboke starosti uspešno skrivali s druge strane Atlantika, osuđeni su 1986. odnosno 1989. godine samo za ratni zločin protiv civilnog stanovništva.
Ni nadbiskupu Stepincu nije suđeno za zločin genocida, već je osuđen na 16 godina robije za ratni zločin, ali kaznu nije izdržavao u zatvoru već je prognan u rodno mesto i posle dve godine pomilovan, da bi kasnije postao kardinal, a papa Jovan Pavle Drugi ga je beatifikovao.
Titovi partizani u toku rata nisu ni pokušali da oslobode Jasenovac, a posle savezničkih bombardovanja, marta i aprila 1945. u kojima su uništeni mnogi objekti unutar logora, komandant ustaške odbrane Luburić, naredio je da se likvidiraju svi zatočenici.
Poslednja grupa žena likvidirana je u predvečerje 21. aprila, a 22. i 23. aprila deo preostalih muških zatočenika odlučio se na očajnički pokušaj proboja iz logora.
Kada su u logor Jasenovac, u napredovanju prema Zagrebu, ušle jedinice 21. udarne divizije Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije, logor je bio uništen i spaljen po naređenju zapovednika Ustaške odbrane Maksa Luburića, kako bi se prikrili svi tragovi genocida.
