Izmenjeni natpisi na dve freske u manastiru Svetog Joakima Osogovskog samo su vrh ledenog brega u prisvajanju srpske kulturne i verske baštine u Severnoj Makedoniji. Najeklatantniji primer je potpuno brisanje iz istorije imena Svetog Lazara iz manastira Lešak.
Ovo u razgovoru za “Vesti” ističe dr Jasmina S. Ćirić, docent Filološko-umetničkog fakulteta Univerziteta u Kragujevcu i spoljni saradnik Instituta za istoriju umetnosti Filozofskog fakulteta u Beogradu.
– To prisvajanje srpske istorije se nije dogodilo samo u manastiru Svetog Joakima Osogovskog, već i u više drugih hramova iz srednjeg veka. Glavna manastirska crkva Svetog Atanasija Aleksandrijskog i Svetog kneza Lazara srpskog, poznatija i kao Nova Lazarica, u manastiru Lešak podignuta je u periodu od 1924. do 1934. godine, a freskopisana je 1936. Albanski teroristi su je minirali i uništili 21. avgusta 2001. godine, a obnovljena je četiri godine kasnije donacijama EU. Međutim, od tada je crkva posvećena samo Svetom Atanasiju, a ime kneza Lazara se ni ne pominje. Čak i na Vikipediji na makedonskom jeziku stoji da se pre rušenja, na ulaznom portalu, uz Sv. Atanasija nalazila “bezimena freska” – otkriva dr Ćirić i podseća da je u udžbeniku “Makedonija u 14. veku” izdatom 2009. godine namenjenom za studente doktorskih studija istorije, istorije umetnosti i arheologije, navodi se da su imanja i crkve – zadužbine srpskih vladara služile “kao okupacione baze za izvršavanje srpske vlasti u Makedoniji”.
Ovaj ekspert za srpsku srednjovekovnu baštinu iz 14. veka u Severnoj Makedoniji ističe da je drugi ozbiljan problem stalna devastacija postojećih srpskih crkava, a posebno vrednih fresaka.
– U najtežem stanju je crkva Uspenja Bogorodičinog u selu Mateič. Zadužbina carice Jelene i cara Uroša V. Tokom poslednjih ratnih sukoba između regularnih vojno-policijskih snaga vlade u Skoplju i paravojnih grupacija pobunjenih ekstremista Albanaca 2001. hram je pretvoren u teroristički štab i lokaciju za pohranjivanje arsenala albanskog naoružanja. U tom periodu, u oružanim sukobima razrušen je i manastirski konak, koji je godinama ranije služio kao dečje odmaralište. Devastirani su i delovi crkve, oštećene freske, a čak je prekopavan i pod u oltarskom delu. U hramu su albanski teroristi mučili i maltretirali deo lokalnog pravoslavnog srpskog življa iz Mateiča, koje je danas etnički očišćeno od pravoslavnog stanovništva – ukazuje Ćirićeva.
Ona navodi da se od 2001. na situaciju u manastiru Mateič reagovalo uglavnom prećutno, iako je reč o spomeniku kulture koji je najugroženiji od svih hramova na teritoriji Republike Severne Makedonije.
– Razvlačenje cigle i drugog građevinskog materijala u okvirima manastirske porte se nastavilo, a manastiru, koji je sredinom 14. veka uživao status Vrta Majke Božje, oduzet je u potpunosti status Domostroja Spasenja. Devetnaest godina posle toga ostala je samo opustela crkva, iako je reč o manastiru, koji je remek-delo Bogom nadahnutog stvaralaštva svojih ktitora, kada su okruženje tvorevine Božje ukrasili jedinstvenom arhitektonskom celinom sazdanom u njenu slavu – ističe dr Ćirić.
Hramovi pred uništenjem
Naša sagovornica kaže da je mnogo srpskih svetinja koje su u katastrofalnom stanju, bez spremnosti vlasti u Severnoj Makedoniji da se obnove ili barem zaštite od uništenja.
– Crkva Svetog Nikole u Ljubotenu jedan je od onih dragocenih spomenika stare srpske arhitekture koji će, u najskorijem vremenu, pasti u zaborav. Freske u Ljubotenu su devastirane toliko da se jedva može govoriti o restauraciji. U sličnoj situaciji su i ostali hramovi: crkva Sv. Nikole u Psači, gde je ktitor sevastokrator Vlatko Paskačić. Tu su sačuvani i izvanredni portreti porodice, a način na koji je naslikana njihova odeća predstavlja dragocen izvor za poznavanje kulture odevanja srpske vlastele. Isti je slučaj i u crkvi Sv. Đorđa u Pološkom, gde je sačuvan portret brata od tetke cara Dušana, Jovana Dragušina. Oštećena je i Sv. Arhanđela u Štipu, koju je 1334. godine podigao Dušanov vlastelin protosevast Hrelja, koji je u našim narodnim pesmama opevan kao Relja Krilatica. U oblasti Ohrida, iako je sam grad pod zaštitom Uneska, više crkava i fresaka su u lošem stanju. Pre svega u lošem stanju su freske crkve Bogorodice Zahumske – Zaum. Takođe, u crkvi Bogorodice Perivlepte, veoma je oštećen portret vlastelina Ostoje Rajakovića, koji se u naučnoj istoriografiji u Makedoniji retko pominje, iako je navedeni vlastelin sahranjen u ovoj crkvi.
