Jedan od najtragičnijih meseca u istoriji Srbije je oktobar 1941. Tada se dogodilo masovno streljanje građana i đaka u Kragujevcu. Iste godine, 15. oktobra, gotovo do temelja je spaljen Gornji Milanovac. Ovaj datum je u analima ovog grada, tada varoši izgrađene 1853, upisan crnim slovima.
Prošle godine je, prvi put u inače burnoj istoriji Gornjeg Milanovac, tragični događaj prvi put obeležen na inicijativu grupe milanovačkih intelektualaca, među kojima je i Vanjka Ponjavić, novinar i publicista u penziji. To je učinjeno skromno, ali dovoljno da se započne tradicija koju treba da neguju i naredna pokolenja.
Ideja Zorana Rankića
– Ideja za obeležavanje ovog tragičnog događa potekla je, zapravo, od glumca Zorana Rankića, koji je preminuo prošle godine, dvadesetak dana nakon što je to premijerno organizovano. Bard srpskog glumišta je kao izbeglica iz Bosne ratne godine proveo u Gornjem Milanovcu i bio je veoma vezan za ovaj grad, poštovao ga i voleo ljude iz ovog kraja o čemu je često i pisao. Međutim, kao svedok paljenja grada bio je iznenađen da se taj datum ne obeležava. Eto, na ovaj način ispunili smo želju velikog glumca i nadamo se da ćemo ovakvim sećanjima otrgnuti od zaborava važan deo istorije Gornjeg Milanovca – istakao je za “Vesti” Vanjka Ponjavić.
Svedoci paljenja Gornjeg Milanovca Rade Bogosavljević (90), tada trinaestogodišnjak, i Marija Drašović su uvereni da je zapravo grad podno Rudnika bio među najvećim žrtvama Drugog svetskog rata, ali nemaju odgovor zašto se o tome uglavnom ćutalo svih ovih decenija.
– Povod za spaljivanje našeg grada, ali i za streljanje naroda u Kragujevcu bio je napad partizana i četnika na putu od Gornjeg Milanovca ka Kragujevcu, na Rapaj brdu, kada je poginulo nekoliko nemačkih vojnika. Po nemačkoj računici po kojoj jedan poginuli Nemac vredi koliko životi 100 Srba, a ranjavanje jednog vojnika Vermahta je koštalo 50 srpskih glava, u Kragujevcu se, u znak odmazde, dogodilo masovno streljanje naroda. No, kako Nemci u Kragujevcu nisu mogli da namire potreban broj onih koji će stati pred steljački stroj, krenuli su u Gornji Milanovac, a ispred sebe su, kao živi štit, vodili veći broj zarobljenih u Kragujevcu.
Paljenje Gornjeg Milanovca je započelo 15. oktobra, u rano jutro.
Topom na crkvu
– Tada je oko 300 nemačkih vojnika praćeno tenkovima ušlo u grad. Prvo su planule kuće na periferiji grada koje su bile pored puta Kragujevac – Gornji Milanovac, a potom su nemački vojnici palili redom. Išli su od kuće do kuće iz kojih su izvodili sve koje su zatekli, kuće su opljačkane, a bilo je i ubijenih građana. Nakon pljačke, kuće su zapaljene fosfornim pločicama – do detalja se sećaju tog događaja Rade Bogosavljević i Marija Drašović.
Tog dana Gornji Milanovac je bio jedna velika buktinja u kojoj su izgorele 232 kuće, zgrada Okružnog načelstva, zgrade suda i opštine, prodavnice, svih škola u gradu, dućani, kafane, hoteli… Sve, osim zgrade bolnice i železničke stanice koje su bile potrebne Nemcima.
– Paljenje grada i iživljavanje okupatorskih vojnika trajalo je do 16 sati kada je iz topa pogođena milanovačka crkva, što je bio dogovoren znak za završetak zločinačke akcije. Kako je kasnije prebrojano, u požaru je izgorelo 92 odsto svih stambenih objekata u gradu, a narod je te zime ostao na ledini i pod otvorenim nebom. Kako smo preživeli tu zimu, samo blagi Bog zna – ističe Bogosavljević.
No, ovu tragediju, nažalost, nisu svi preživeli.
– U popodnevnim satima Nemci su na gradskom trgu okupili sve muške glave, njih 130 i poveli ih u Kragujevac. Nažalost, njih 78 se nikada nisu vratili iz Kragujevca gde su u Šumaricama, zajedno sa drugima među kojima je bilo i dece, streljani 21. oktobra 1941. godine. Ovaj dan je jedan od najtragičnijih u takovsko-rudničkom kraju i nikada se ne sme zaboraviti – reči su Marije Drašović.
Cveće na Spomeniku slobode
Dejan Kovačević prvi je predsednik opštine Gornji Milanovac koji je zvanično položio cveće na Spomenik slobode u ime sećanja na tragični događaj iz 1941. godine. Zajedno sa njim cveće je položio i Rade Bogosavljević, svedok događaja i jedan od najstarijih žitelja Gornjeg Milanovca
Poređenje sa Drezdenom
Kao primer razaranja u Evropi obično se navodi bombardovanje Drezdena kada su američka i engleska avijacija 13. i 14. februara 1945. godine porušile 80 odsto ovog nemačkog grada, a tom prilikom ubijeno je 25.000 građana. Uzimajući u obzir veličinu grada i broj stanovnika, ali i razloge za razaranje, Rade Bogosavljević smatra da je Gornji Milanovac najrazrušeniji evropski grad, srpski sasvim sigurno.
