Mnogi Beograđani su tokom nemačke okupacije bežali od svakodnevice u mrak bioskopskih dvorana gde su bar na kratko mogli da se zab(or)ave. Iako je prestonica tada imala tek oko četvrt miliona stanovnika, posećenost bioskopa bila nekoliko puta veća od sadašnje, a najgledaniji film bila je nemačka melodrama “Zlatni grad”, koju je pogledao skoro svaki drugi Beograđanin.
U tom periodu snimljen je samo jedan domaći film – “Nevinost bez zaštite”, a među gledanijima su bili i filmovi sa Svetislavom Ivanom Petrovićem, prvim glumcem našeg porekla koji je ostvario veliku međunarodnu karijeru.
Konkretno, od maja 1941. do poslednje premijere 5. oktobra 1944. godine (varijetetski film “Cirkus Renc” Artura Marije Rabenalta), u Beogradu je prikazan ukupno 421 film. Od toga – najviše nemačkih (279), mađarskih (58) i italijanskih (39). Zatim, 15 čeških, 14 francuskih, sedam španskih, tri finska, dva švedska i po jedan danski, norveški i srpski film.
Diznijeva “Snežana”
Zanimljivo je da je jedini film iz Sjedinjenih Američkih Država koji je tada igrao u prestonici bio “Snežana i sedam patuljaka”, Volta Diznija. Taj kultni “crtać” se nakratko našao na repertoaru početkom okupacije, kada su puštani filmovi koji su se zatekli kod distributera uoči rata.
– Samo u Beogradu, film “Zlatni grad” pogledalo je 108.000 ljudi. Glavnu žensku ulogu u tom i još nekim filmovima čuvenog nacističkog reditelja Fajta Harlana, igrala je njegova supruga, Kristina Zederbaum, jedna od najpopularnijih predratnih glumica, poznata po ulogama ranjivih Arijevki. Harlanovi filmovi su bili popularni i pre rata, a tokom okupacije prikazani su melodrama “Putovanje u Tilzit”, spektakl “Veliki kralj” o Fridrihu Velikom, kao i antisemitski film “Jevrejin Zis”, reklamiran kao “najaktuelniji film današnjice snimljen prema istorijskim događajima”. Beogradska publika je, u suštini, najviše posećivala komedije i “lake”, zabavne filmove, ali su i neki ozloglašeni filmovi, praćeni jakom reklamom kao “Jevrejin Zis” ili “Večni Jevrejin” Frica Hiplera, imali svoje gledaoce – objašnjava Aleksandar Erdeljanović, upravnik Arhiva Jugoslovenske kinoteke.
On dodaje da je, pored “Zlatnog grada”, više od 100.000 gledalaca pogledalo i filmove “Njegova druga mladost”, u kojem je glavnu ulogu igrao jedan od tadašnjih glumačkih velikana, Emil Janings, i “Minhauzen”, spektakl sa legendarnim Hansom Albersom, koji je posle rata imao ponovnu distribuciju.
Snagator i režiser
Veliki uspeh kod publike postigao je i prvi srpski igrani zvučni film “Nevinost bez zaštite” (1942) u režiji akrobate i snagatora Dragoljuba Aleksića, koji je odigrao i glavnu ulogu. Najzaslužniji za izradu ovog filma, snimljenog bez potrebnih dozvola, uz prećutnu saglasnost Nemaca, bio je zapravo Stevan Mišković, poznati predratni sineasta. On je tokom okupacije pravio “Nedeljni pregled”, animirani žurnal koji je emitovan pre igranih filmova, upamćen po britkim porukama protiv saveznika, boljševizma, engleskog plutokratizma, komunista i četnika. Zbog toga, i nekih drugih stvari, Mišković je posle oslobođenja bio nakratko u zatvoru, ali je ubrzo pušten, i uskoro postao jedan od najznačajnijih snimatelja u jugoslovenskoj kinematografiji.
Prema Erdeljanovićevim rečima, u Beogradu su, uoči rata, radila 23 bioskopa sa ukupno 15.000 sedišta, dok ih je u februaru 1943. godine bilo 21, sa 12.000 sedišta (u međuvremenu, neki bioskopi su zatvoreni, a drugi otvoreni). Cena ulaznica je, uprkos opštem poskupljenju, ostala ista i kretala se u početku između pet i 10 dinara (poređenja radi, plata čistača u bioskopu iznosila je 800 dinara), pa je dnevna poseta išla do 15.000, a nedeljom čak i do 30.000 gledalaca.
– Prikazivani su i izrazito propagandni filmovi kao što su “Štuke”, film Karla Ritera koji slavi nemačke bombardere, ili “Hitlerov omladinac Kveks”, jedan od prvih otvoreno nacističkih filmova iz 1933, ali i razni edukativni i dokumentarni filmovi. Jedan od najgledanijih filmova bio je “Rembrant” Hansa Štajnhofa. Takođe, bili su popularni i filmovi sa Svetislavom Petrovićem, našom najvećom internacionalnom zvezdom. Petrović je u četiri decenije dugoj karijeri odigrao više od 110 uloga na velikom platnu, a beogradska publika ga je gledala u filmovima “Tajno suđenje”, “Centrala Rio”, “Ponoćna ispovest”, “Kad bih bio Bog” i “Osuđen na život”. Jednu od poslednjih uloga ostvario je u “Liftu za gubilište”, Luja Mala, gde igra četvrtu ulogu po značaju odmah iza Žane Moro, Morisa Ronea i Lina Venture – kaže Erdeljanović.
Nemački “Titanik”
Beograđani su imali prilike da vide i nemački film “Titanik” iz 1943, za koji je vezana jedna od najvećih afera iz ratne kinematografije Trećeg rajha (vrlo brzo po premijeri zabranjen je u Nemačkoj). Dovršio ga je Verner Klingler, a započeo poznati reditelj Herbert Selpin, koji je jedne večeri uhapšen zbog vređanja nemačke armije, a sutradan navodno izvršio samoubistvo vešanjem u zatvorskoj ćeliji.
Od značajnijih ratnih i predratnih nemačkih filmova prikazani su i komedija “Trinaest stolica” Emeriha Emoa, veliki avanturistički filmovi “Tigar iz Ešnapura” i “Indijski nadgrobni spomenik”, Riharda Ajhberga, inače nove verzije čuvenih nemih filmova Frica Langa i “Romansa u molu” Helmuta Kojtnera iz 1943, ljubavna drama i jedan od najozbiljnijih umetničkih filmova Trećeg rajha. Takođe, brojnu publiku su privukli i “Simfonija jednog života”, poslednji film velikog francuskog glumca Harija Bora koji je umro od batina dobijenih u nemačkom zatvoru ubrzo pošto je završio snimanje filma, “Paracelzus” Georga Vilhelma Pabsta, autora čuvenog nemog filma “Lulu”, melodrama “Pozna ljubav” Gustava Ucickog, u kojoj igra slavni bečki filmski i bračni par Paula Veseli i Atila Herbiger, kao i komedije i melodrame Vilija Forsta, između ostalih i “Žene nisu anđeli” iz 1943.
Carevac i Tale
Jedan od popularnijih filmova tokom okupacije bio je i “Lađari plavog Dunava”, nemački film iz 1939, većim delom sniman u Beogradu i Zemunu, značajan i po tome što sadrži jedine predratne snimke orkestra legendarnog Vlastimira Pavlovića Carevca i njegovog popularnog soliste Taleta Janaćkovića. Posle sedam decenija, taj film je 2013. godine imao ponovnu premijeru u Beogradu, na Festivalu zapaljivog filma.
U istorijskom smislu, veliku vrednost ima i “Rat na Balkanu”, film o ulasku nemačkih trupa u različite jugoslovenske gradove, između ostalih i Maribor, Zagreb i Beograd, koji je prikazivan odmah po dolasku Nemaca. Deo tog materijala koristio je Emir Kusturica u filmu “Podzemlje”.
Protiv latiničnih titlova
Za vreme rata, u skladu sa politikom Nedićeve vlade, jedan od ciljeva je bio da se kod svih titlovanih filmova, latinični titlovi zamene ćiriličnim. Prvi film sa ćiriličnim titlom se pojavio tek 1944. godine, i to “Melodija velegrada”, Volfganga Libenajnera. Na svečanoj premijeri ovog filma bili su ministri Velibor Jonić, Tanasije Dinić i šef srpske državne propagande Đorđe Perić, dok je uvodni govor držao Vladimir Velmar Janković. Bilo je predviđeno da u roku od tri meseca svi novi filmovi imaju ćirilične prevode, ali je u aprilskom bombardovanju saveznika 1944. godine, uništena većina tehnoloških kapaciteta, pa se ova epizoda završila tako što je samo dvadesetak filmova dobilo ćirilični prevod.
Polupana Olimpija
U Beogradu su, tokom okupacije, postojala i dva bioskopa koja su vodila deca – Bobi i Olimpija. Čini se, ipak, da je više podataka ostalo o ovom drugom. Zna se, recimo, da je Olimpija otvorena početkom 1942. godine, kao i da se prvobitno nalazila u jednoj garaži bez prozora. Projekat je ubrzo privukao pažnju štampe, javnost i vlasti, pa su deca ličnim prilozima, i uz pomoć sa strane, uspela da nabave dva projektora, a sagrađena je i prava mala dvorana. Direktor Olimpije bio je Dušan Kocić, učenik petog razreda gimnazije “Kralj Aleksandar”. Uz njega, veliki uticaj je imao i Milan Janković, učenik petog razreda iste škole, jer je davao lokal, platno i ploče. Đaci su teško dolazili do filmova, neretko “ispod ruke”, ali bi bioskop verovatno nekako nastavio sa životarenjem da se brat Milana Jankovića jednog dana nije naljutio i na kraju sve polupao. Tako je Olimpija prekinula rad početkom 1943. godine.
Lov na “tapkaroše”
Aleksandar Erdeljanović kaže da je u ovom periodu pokrenuta velika hajka na preprodavce karata koji su ulaznice prodavali i po petostruko većim cenama. Mada je blagajnicama naloženo da ne izdaju više od četiri karte, pojedini preprodavci su, u dosluhu sa njima, kupovali i po 40, 50, a zaradu zatim delili. Primećeno je čak i da razvodnici prodaju neotcepljene ulaznice. U nemogućnosti da pohvata tapkaroše, Komesarijat za cene izdao je saopštenje da će ubuduće hvatati i kupce ulaznica na crno i strogo ih kažnjavati. Kontrolori Komesarijata ponudiće karte po crnoberzijanskoj ceni i ko pristane da ih kupi – biće kažnjen. Ovaj potez je dao rezultata, pa su uskoro uhvaćeni i pravi preprodavci.
