Stručnjaci nemaju dilemu da je martovski pogrom bilo prvo etničko čišćenje u 21. veku, ali i naglašavaju da je to bio nagrađeni zločin zato što međunarodna zajednica nije kaznila odgovorne. Istoričar iz Gračanice Aleksandar Gudžić kaže da su “pripreme” za 17. mart, ali i pogrom Srba na KiM počele još 1968. godine.
Proces dug vek i po
– Tada su doneti ustavni zakoni tadašnje SFRJ kada je formirana Socijalistička autonomna pokrajina KiM kojim je faktički suspendovana vlast republike Srbije na ovom prostoru. Onda, 1981. godine, tadašnja politička elita kosovskih Albanaca istakla je zahtev za stvaranjem “Republike Kosovo” – kaže Gudžić.
Povodom 20 godina od pogroma na KiM u galeriji Doma kulture Gračanica održana je tribina i izložba fotografija “Pogrom 17. marta 2004 – Nagrađeni zločin”. Jedan od govornika, profesor na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Prištini sa privremenim sedištem u Kosovskoj Mitrovici Vladan Virijević istakao je da se pogrom Srba 17. marta 2004. može uporediti sa Bartolomejskom noći iz 1572, Noći dugih noževa u nacističkoj Nemačkoj 1938. godine ili Kristalnom noći.
– Svi ovi događaji imaju svoje specifičnosti i vezani su isključivo ili za religioznu ili ideološku komponentu. Međutim, događaj od 17. marta ima dramatično težu dimenziju. Reč je o trenutku koji je posledica klijanja semena i realizacije dugotrajnog procesa koji je krenuo još od konstituisanja prve Prizrenske lige 1878. godine. Imao je svoje faze, svoje “mesečeve mene” u različitim političkim, ideološkim i društveno-ekonomskim okolnostima tokom čitavog perioda 19. i 20. veka. Epilog je bio na početku 21. veka – ističe profesor Virijević.
On navodi da je skoro 150 godina taj proces sazrevao.
– Taj gnojni čir je tog 17. marta stravično pukao i mene podseća na rat u Ukrajini i rušenje čuvene Zaporoške brane. Bukvalno je tog 17. marta 2004. godine ta brana albanskog iredentizma i šovinizma pukla u stravičnom, stihijskom pohodu i svojim rušilačkim i ubilačkim karakterom pokazala svu destruktivnost i kontraminiranost koja je negovana od konstituisanja prve Prizrenske lige – poentira profesor Vidojević.
Bolna priča
Istoričar Marko Marković, direktor Arhiva KiM, kaže da je za sve Srbe priča o 17. martu 2004. i dalje previše bolna i osetljiva.
– Posebno za nas koji smo taj martovski pogrom doživeli onako brutalno kako je uistinu i bio. Ali ovo je tema o kojoj se mora stalno govoriti zato što smo kao narod skloni da često zaboravljamo važne događaje i da vrlo lako pređemo preko toga – kaže Marković i upozorava da je kao neko ko radi u prosveti suočen sa podatkom da mlađe generacije gotovo ništa ne znaju o tom tako važnom istorijskom događaju.
Najstrašniji zaključak je, ističe ovaj istoričar, da su inspiratori martovskog pogroma u velikoj meri uspeli u svom naumu.
– Iseljavanje sa svim onim što to podrazumeva je nakon 17. marta intenzivirano, a onima “kojima zakon leži u topuzu, tragove tvrde nečoveštvom” bivaju nagrađeni takozvanom nezavisnošću – kaže Marković.
Na tribini koju su u Ruskom domu u Beogradu organizovali Srpski politički forum sa Fakulteta političkih nauka i Srpska omladina za Kosmet navedeno je da su događaji 17. i 18. marta 2004. bili najveće etničko čišćenje na prostoru Evrope u 21. veku.
Olivera Radić, profesor srpskog jezika u Gimnaziji u Orahovcu i autorka knjige “Kosovometohijski glasovi”, ističe da je za Srbe najporaznije što su shvatili da je to bio “nagrađeni zločin”.
– Nakon 17. marta sam se uverila da “civilizovana Evropa” više pažnje posvećuje onima koji čine zlo, nego onima koji su se od njega branili. Ali, moramo da nastavimo, naše svetinje žive. Mi smo Hristov narod koji će i dalje da vaskrsava – poručila je Radićeva.
Prema njenim rečima, “taj 17. mart je bio vrhunac obesrbljivanja Kosova i Metohije”.
– Zasmetalo je što su Srbi malo-pomalo počeli da se vraćaju na svoja ognjišta, da obnavljaju porušene kuće. Želeli su da to spreče i da nas proteraju i iz gradova i u tome su i uspeli. Posle tog 17. marta niko od nas koji žive na Kosovu više ne sme da se oseća da je slobodan, svestan da već sledećeg dana može da ga snađe ista takva stihija – zaključila je Radićeva.
“Albanski veto”
Saradnik Instituta za političke studije u Beogradu, istoričar Stefan Radojković ističe da je martovski pogrom u perspektivi međunarodnih odnosa proizveo novi termin – “albanski veto”.
– U to vreme je u diplomatskim krugovima kružio izraz “albanski veto”. To je bila metafora za nasilje. Šta ne možete da postignete diplomatskim, institucionalnim radom, vi ćete to progurati ekstremnim nasiljem – navodi Radojković i objašnjava da je sve do martovskog pogroma priča o nezavisnosti bila u drugom planu.
– Od 1999. godine, pa do 2003, tema nezavisnosti i uopšte pregovori o statusu se spominju, ali još su na marginama. U etru je, a nije na čelu rasprava. To je ono što menja martovski pogrom – kaže Radojković.
“Koju igračku ja da ponesem”
Satiričar, student sociologije Univerziteta u Prištini Jovan Zafirović imao je sedam godina 17. marta 2004. i sa roditeljima je živeo u okolini Kosovske Kamenice. Objašnjava da je u tom trenutku ova enklava bila sigurna, ali da su njegovi roditelji pomno pratili vesti.
– Gledajući snimke ljudi koji beže tog 17. marta u sećanje mi se urezala žena koja u naručju nosi dete, a za njom trči drugo čvrsto držeći igračku. Jedino što mi je u tom trenutku bilo na pameti jeste da ako mi moramo isto tako da pobegnemo, koju igračku da ponesem – kaže Zafirović.
Pogrom nije završen
Predsednik Humanitarne organizacije Kosovsko pomoravlje Nikola Vasić kaže da ono što se 17. marta 2004. godine dogodilo Srbima traje do danas.
“To je zločin koji zapravo od tada nikada nije prestajao. Nažalost, ali samo u drugom obliku. Danas smo svedoci raznih pritisaka, oko zemlje, ali i razna hapšenja, čini mi se na pravdi Boga. Nažalost, i ovo ukidanje dinara i ukidanje srpskih institucija, to je način proterivanja srpskog naroda samo u drugačijem formatu”, naglašava Vasić.
Dodaje da je 17. marta međunarodna zajednica pokazala svu svoju nemoć.
– Kfor, vojska koja je došla da obezbedi mir svim građanima, tog dana je pokazala da za to nije bila sposobna. Nisu bili sposobni da zaštite Srbe – ocenjuje Vasić.
Kaže da je slika koja mu se tada urezala bila ona kada su Srbi iz Klokota krenuli da se iseljavaju.
– Ispred njih je stao jedan monah iz manastira Draganac i vratio ih kućama. To je dokaz da je crkva uz svoj narod – navodi Vasić.
“Ostrvo” oko crkve
Čuli smo huk mase i shvatili da hoćemo da pobegnemo, ali nemamo gde. Ovako Olivera Radić opisuje 17. mart u srpskoj enklavi u Orahovcu.
– Uzvikivali su “UČK, UČK” i krenuli uz Šorića ulicu. Bila je to srpska ulica. Svi koji su uspeli da pobegnu pred tom masom su pobegli ka centru, ka crkvi. Bračni par Grkić nije uspeo. Upali su im u kuću i bukvalno izgazili. Izletela sam napolje sa decom i shvatila da nemam gde da pobegnem. Svuda oko nas su bili Albanci. Sakrili smo se u kući i tu smo začuli na albanskom neki poklič, naredbu i oni su se povukli. Ne znam zašto su to učinili. Cela Šorića ulica je bila zapaljena i Srba tu više nema. Kasnije smo morali da se izmestimo i iz drugih ulica bliže albanskom delu. Ali, i dalje smo u Orahovcu. Oko crkve imamo to naše “ostrvo” gde opstajemo – kaže Radić.
Isterani iz gradova
Marko Marković, direktor Arhiva Kosova i Metohije, kaže da su nakon martovskog pogroma Srbi nestali iz Prištine, ali i drugih gradova gde su ostali posle 1999. godine.
– Ako krenemo sa severa centralnog Kosova, najpre od Prištine, možemo uvideti da je u tom martovskom pogromu u Prištini nestalo i ono malo srpskog života u tom gradu. Stradala je Crkva Svetog Nikole i stradala je zgrada Ju programa gde su živeli Srbi. Pored Prištine u velikoj meri stradalo je i susedno Kosovo Polje, gde je pored srpskih domova spaljena srpska škola, crkva, bolnica. U takvoj situaciji kada vam neko spali crkvu, bolnicu, školu, kakvu vam poruku šalje. Ne smemo zaboraviti kada je u pitanju centralno Kosovo stradanje Lipljana i Lipljanaca, ne možemo zaboraviti stradanje ljudi u Bresju i pogotovu u Čaglavici koja je bila epicentar tih nemilih dešavanja – navodi Marković.
Uništene svetinje
Prema podacima Eparhije raško-prizrenske SPC u pogromu 17. marta 2004. godine oskrnavljeno ili potpuno je uništeno 35 crkava i manastira.
1. Manastir Devič, Srbica, iz 1434. godine
2. Manastir Svetih arhanđela, Prizren, 14. vek
3. Saborna crkva Svetog Đorđa, Prizren, 1887. godine
4. Crkva Vavedenja, Belo Polje, Peć, 16, 19. vek
5. Crkva Svetog Nikole, Priština, 19. vek
6. Crkva Uspenja Bogorodice, Đakovica, 16, 19. vek
7. Crkva Svetog kralja Uroša, Uroševac, 1933. godine
8. Crkva Bogorodice Ljeviške, Prizren, 1306/1307. godine
9. Crkva Svetog Nikole (Tutića), Prizren, 1331/1332. godine
10. Crkva Svetog spasa, Prizren, 1330. godine
11. Crkva Vavedenja – Svete nedelje (Markova), Prizren, 14. vek
12. Crkva Svetog Đorđa (Runovića), Prizren, 16. vek
13. Crkva Svetog Save, Kosovska Mitrovica, 1896. godine
14. Crkva Svetog Andreja Prvozvanog, Podujevo, 1930. godine
15. Crkva Svetog Nikole, Kosovo Polje, 1940. godine
16. Crkva Svetog arhanđela Mihajla, Štimlje, 1922. godine
17. Crkva Svetog Pantelejmona, Prizren, 14, 20. vek
18. Crkva Svetih vrača, Prizren, 14, 19. vek
19. Crkva Svete nedelje,
Živinjane, 16, 19. vek
20. Crkva Svete nedelje, Brnjača, Orahovac, 1852. godine
21. Crkva Svetog Lazara, Piskote, Đakovica, 1991/1994. godine
22. Crkva Svetog Ilije, Bistražin, Đakovica, 14. vek/1930. godine
23. Crkva Svetog Jovana Preteče, Peć
24. Crkva Svetog Jovana Preteče, Pećka Banja, 1997. godine
25. Crkva Svetog Ilije, Nekodim, Uroševac, 1975. godine
26. Crkva Svetog Petra i Pavla, Talinovac, 1840. godine
27. Crkva Rođenja Bogorodice, Softović, prva polovina 20. veka
28. Crkva Svetog Pantelejmona, Donja Šipašnica, Kosovska Kamenica
29. Crkva Svete Katarine, Bresje, Kosovo Polje
30. Crkva Svetog Ilije, Vučitrn, 1834. godine
31. Crkva Rođenja Bogorodice, Obilić, 20. vek
32. Crkva Svetog Petra i Pavla, Istok, 1929. godine
33. Crkva Svete Petke, Vitina
34. Zgrada Bogoslovije, Prizren, 1872. godine
35. Zgrada Vladičanskog dvora, Prizren, 20. vek
Zasto sada placete? Gdeste bili kada su Albanci progonjeni sa svoih ognjista. Svi ste glasali za Milosevica i Seselj , sada je na vas red
Uči. prijatelju, da plivaš, jer daleko je Dagestan. Nikada nije bilo i nikada ne može biti da okupator pravi državu u zemlji u koju je doveden kao turski bašibozuk. Ne da ćete plivati, već ćete po vodi trčati da se što pre vratite iza Kavkaza odakle ste kao horda pomoćnih tuskih hordi dovedeni na srpsko Kosovo, Metohiju i Raban. Ako meni ne veruješ, pitaj Grke.