“Nazivaju me psihologom. To nije tačno. Ja sam samo realista u višem smislu, to jest, ja pokazujem svu dubinu ljudske duše…” F. M. Dostojevski
Psihološki roman
Romani Fjodora Mihajloviča Dostojevskog su najbliži psihologiji i pravoslavnoj teologiji, sa interesantnom i sasvim vernom predstavom mnogih dušenih oboljenja.
Način pripovedanja Dostojevskog je kategoričan, bez kolebanja i dogmatičan. Čitaoci mu veruju jer jednostavno Dostojevski ne ostavlja prostor za sumnju. Predstavljajući pretežno patološke tipove, stvarao je mogućnost za poniranje u greh i zločin, ali i hrišćansko pokajanje i iskupljenje. Čitajući dela Dostojevskog imate utisak da prolazite kroz odeljenja psihijatrije ili zatvora, ali i da imate neposredan uvid u najdublje porive i tajne bolesnika, odnosno zatvorenika. Detaljno predstavljajući duševne bolesti i socijalnu patologiju, Dostojevski daje i odgovor odakle ona dolazi. Uzroke duševnih bolesti i poroka on vidi u slabostima društvene sredine i porodičnom nasleđu koje se njegovim likovima pojavljuje kao usud.
Teološki mislilac
Dostojevski je književnik i mislilac, koji, iako nije stvorio svoj koherentan idejni sistem, već sazdan od pojedinačnih misli i dubokih uvida. Iako bi mnogi rekli da je njegova misao epileptičarska, jer ima “molitvenik u džepu, Boga na jeziku i zločin na duši”, njegova misao je duboka, ekspresivna i često oslobađajuća.
Njegovi junaci su iracionalni, duševni i orjentisani ka ruskoj duhovnosti koja se prepoznaje kao istina, spram evropskih zapadnjaka i njihovog bezdušnog materijalizma. Idealan primer su likovi iz romana Idiot, koji čine mnoge iracionalne stvari, ali ostaju čovečni u odnosu na zapadni meterijalizam. Romani Dostojevskog, naročito iz kasnije faze, naglašavaju duhovnu crtu ruskog naroda kao kamen temeljac nacionalne pripadnosti i istinitosti. Junaci njegovih romana su manje – više topli bezumnici okrenuti velikim filozofskim temama.
Ipak, posmatrajući bolesti ruskog društva, Dostojevski je predvideo i njegovo urušavanje u vidu socijalističke revolucije (Zli dusi). Smatrajući socijalističku revoluciju (iako joj je u mladosti bio naklonjen i čak osuđen na smrt zbog nje) duševnom agonijom jer okreće narod vulgarnom materijaliznu i slabostima duše, zalagao se za jačanje hrišćanskih vrlina.
Uvek aktuelni romani Dostojevskog
Dostojevski je aktuelan uvek, što zbog nesvakdašnje dubine i izražajnosti, što zbog večne aktuelnosti tema poput borbe dobra i zla u čoveku.
Među romanima Dostojevskog posebno se ističu remek – dela Idiot, Zločin i kazna i Braća Karamazovi. Svojim vanvremenskim pričama, osobitoj, često neočekivanoj dramatici, ovi romani zaslužuju da se nađu na svim policama ljubitelja književnosti. Svako novo čitanje Dostojevskog otkriva nove slojeve u dubinama ljudske duše, koje se ne mogu iz prve pronaći. Obožavaoci njegovih dela kažu da ih treba čitati periodično jer se svakim novim čitanjem otkrivaju novi putevi ka Bogu.
Čovek Dostojevskog je na vetrometini društvene nejednakosti podložan slabostima duše, kojima se povremeno odaje, ali i bori sa sobom. Tek kroz borbu dobra i zla u čoveku se javlja božja misao, izuzev u slučaju kneza Miškina (Idiot) koji je po rođenju kao poluidiot zbog svoje osobite čistote, naivnosti i iskrenosti, najbliži Hristu. Kreirajući lik Miškina, koji pomaže onom kome je pomoć najpotrebnija, bez obzira na njegovo vladanje, Dostojevski dobrotu i hrišćanske vrednosti suprotstavlja hladnoj racionalnosti.
Roman Zločin i kazna je remek – delo ruske književnosti, koji se nalazi u školskim lektirama širom sveta. Ipak, ne zaboravite da je za pravo čitanje ovog dela potrebna osvešćenost i zrelost koje dolaze nakon perioda adolescencije. Siromašni student sa nihilističkim idejama i unutrašnjom borbom poveruje da je iznad zakona ukoliko počini zločin koji je “opravdan”. Njegova kazna i iskreno pokajanje ga dovode na Božji put.
Braća Karamazovi, prema mišljenju mnogih kritičara književnosti najbolje delo Dostojevskog i ruske književnosti uopšte, bavi se pitanjima morala, podvojenosti ličnosti i otuđenosti u Rusiji toga doba. Kroz priče o sukobima unutar jedne krnje porodice (bez majke), pisac otkriva neočekivane zaplete kroz sukobe unutar i oko jedne ruske porodice.
