Istorija manastira Prohor Pčinjski – jedne od najstarijih svetinja u Srbiji prošarana je usponima i padovima. Nastao u 11. veku, on se ipak u istorijskim izvorima pominje tek sa dolaskom na vlast srpskog kralja Milutina. Kako navodi njegov biograf, Danilo II, osvajanje novih prostora kralj Milutin započinje 1282. godine kada osvaja teritoriju sve do “Ovčjeg polja, Zletova i Pijaneca”.
“Mada se izričito ne pominje, verovatno je i vranjska oblast bila srpska, a manastir je već od 1282. u sastavu Milutinove Srbije. Za srpsku crkvu vreme vladavine kralja Milutina je period izuzetnog prosperiteta, jer kako navodi arhiepiskop Danilo II, kralj, odmah po dolasku na vlast ‘… poče zidati mnoštvo svetih crkava i mnoge… stare obnovi i ukrepi'”, navodi Aleksandar Radović.
Živopisana čuda
U periodu svoje vladavine kralj Milutin je podigao ili obnovio 40 crkava i manastira. Ipak, tek u Karlovačkom rodoslovu iz 1503. godine stoji da je u toj grupi zadužbina bila i crkva Prohora Pčinjskog.
“To nepobitno dokazuje i sama fasada crkve sa ugraženom opekom na kojoj je krupno upisano ime arhiepiskopa Save III u čije vreme je izvršena obnova hrama. Neosporno, i istorijski izvori i sama arhitektura oltarskog dela crkve sa starijim životopisom, potvrđuju da je u vreme kralja Milutina, odnosno u vreme arhiepiskopa Save III izvršena velika obnova i živopisanje manastirske crkve, I to već u duhu srpskog srednjovekovnog stvaralaštva još uvek čvrsto oslonjenog na najbolje tradicije vizantijske umetnosti i graditeljstva”, ističe Radović.
Arhimandrit Metodije (Milovanović) 1924. navodi da je stara crkva imala dever raznih odeljenja i bila je sva živopisana.
“Pri ulazu u pravu crkvu životopisi su bili apostoli evangelisti i život i rad Sv. Prohora. Ta su čuda Sv. Prohora prerada starijeg živopisa… Na zidu, na kome su živopisana ova čuda, živopisani su bili i stari živopisci ovog manastira: Damnjen Dugovčević ot Kratovo i sinovi jego Georgije i Teodor. Prema ovim živopiscima, živopisan je bio i Stefan Uroš i do njegova lika stajao je zapis: ‘Arsenije Čarnojević patrijarh srbski'”.
Najsvetiji deo hrama je kivot prepodobnog Prohora Pčinjskog, ali nije tačno utvrđeno ni kada je formiran, ni kada su mošti smeštene u istočni zid kivota.
Četiri sloja
Dr Jadranka Prolović, istoričar umetnosti u radu “Manastir Sveti Prohor Pčinjski” navodi da je prema narodnom predanju kivot i najstariji deo crkve i da čuva ostatke prvobitne crkve iz 11. veka oko kojeg su kasnije dograđeni ostali delovi crkve.
“Međutim, na osnovu analize načina građenja i arhitektonske strukture može se zaključiti da je kivot nastao kasnije, verovatno tek oko 1488. godine kada je obnavljana crkva iz 14. veka”, navodi dr Prolović.
Upravo u 14. veku je, prema podacima iz samog manastira, probijen prolaz iz naosa stare crkve ispod freske svetog oca Prohora u arkosolijumu koji vodi ka kivotu o čemu govore i vidljivi slojevi živopisa.
– U pitanju je prostorija sa niskim poluobličastim svodom, malih dimenzija. Da se radi o naknadno dozidanoj kapeli govori podatak da nema temelja i da je prolaz iz naosa današnje crkve kao i onaj prema hodniku koji vodi u Bogorodičinu kapelu naknadno probijen. Istraživanja su utvrdila četiri sloja slikarstva. Jedan iz 1894. godine, noviji iz 1904, o čemu postoji sačuvani i natpis u okviru slikanog programa. Ovog leta je otkriven stariji, treći sloj koji takođe govori o fazi oslikavanja tokom 14. veka. Najstariji četvrti sloj samo je fragmentirano otkriven u najnižoj zoni i o njemu ne postoje nikakvi podaci – ističe arhimandrit Metodije, iguman manastira Sveti Prohor Pčinjski.
Zidno slikarstvo 14. veka
Iguman, arhimandrit Metodije (Marković) ističe da je prema najnovijim istraživanjima slikarstvo manastirske crkve moglo nastati tokom 1315, a najkasnije 1316. godine.
– Tada je slikar Mihailo mogao da započne oslikavanje Crkve Sv. Đorđa u Starom Nagoričinu. Pretpostavlja se, pošto se ktitorstvo obnovljene crkve i živopisa pripisuje samom kralju Milutinu, da je živopisanje izvršila radionica njegovih dvorskih slikara iz porodice Astrapa, te da se najverovatnije reč o Mihailu Astrapi i njegovim saradnicima. Postoje zapisi da je nekada bio i vidljiv potpis samog slikara na štitu Sv. Dimitrija, ali se taj potpis danas ipak ne može pročitati – navodi iguman Metodije i dodaje da se na osnovu vidljivih delova lako zaključuje da je reč o izuzetno vešto urađenim freskama, ali je javnost zbog velikog stradanja crkve i kasnijih slikanih slojeva ostala uskraćena detalja tog slikarskog stila.
– Danas su vidljive figure Sv. Dimitrija i Sv. Jovana Kefadoforosa u najnižoj zoni severnog zida današnjeg oltarskog prostora, kao i veći delovi sokla na severnom, istočnom i južnom zidu nekadašnjeg hrama koji se danas nalaze u oltarskom prostoru. Takođe, delovi starijeg živopisa vide se i na mestima gde su otpali manji delovi živopisa, u niši protezisa na predstavi Sv. đakona Prohora, na severnom zidu na likovima Sv. Nikole i Sv. Silvestera Rimskog u okviru kompozicije Povorke arhijereja, kao i na najvišim delovima južnog zida u okviru scena iz ciklusa Hristovih čuda, te delimično na sceni Pranja nogu – navodi iguman manastira Prohor Pčinjski.
Osveštan nov presto u crkvi
U sklopu obeležavanja 950 godina od osnivanja manastira, episkop vranjski, vladika Pahomije 24. maja je, na praznik Ćirila i Metodija služio Svetu liturgiju, a zatim je prvi put osveštan presto u oltaru u koji je smešten deo moštiju svetitelja prepodobnog Justina, velikomučenice Marine, ispovednika igumana Vladimira, kao i mošti učenika vitlejemskih, savaijskih, surduličkih i jasenovačkih.
