U 950 godina postojanja manastir Prohor Pčinjski je doživljavao sudbinu svih onih drugih srpskih svetinja koje su izgrađene na raskrsnicama puteva.
Na tromeđi sa Bugarskom, Severnom Makedonijom i u nesporednoj blizini Kosova, ovaj manastir je kroz vekove doživljavao neveselu sudbinu srpskog naroda, izdižući se posle svake nedaće poput Feniksa, još lepši i “neosvojiviji”.
Vredna istorijska godišnjica, 950 godina od nastanka i 700 godina od obnove Prohora je prilika da se “Vesti” kroz prigodan serijal pridruže ovako značajnom datumu koji će biti krunisan centralnom proslavom 6. septembra ove godine.
Spasavanje srne
Iguman manastira Prohor, arhimandrit Metodije podseća da je manastir u 11. veku podigao vizantijski car Roman IV Diogen.
– Legenda kaže da je on podigao prvobitnu crkvu u slavu svetog podvižnika Prohora koji je obitavao u Kozjačkoj pustinji pošto mu je prorekao da će doći na carski presto u Carigradu. U žitiju svetitelja detaljno se pripoveda događaj kada je sveti pustinjak Prohor spasao srnu od Diogena, koji je kao mladi aristokrata lovio na planini Kozjak u blizini pećine u kojoj se svetac podvizavao. Videvši mladog lovca Sveti Prohor pustinožitelj je prepoznao budućeg vizantijskog vasilevsa, a svoju viziju je još jednom, nekoliko godina kasnije objavio u snu carigradskom patrijarhu Jovanu Ksifilinu što je presudno uticalo na izbor novog cara – priča arhimandrit Metodije.
Arhitekta Aleksandar Radović u tekstu “Manastir Sveti Prohor Pčinjski” navodi da je manastir bio u sklopu vizantijske države sve do “Nemanjinih osvajanja” između 1180. i 1190. godine.
“Međutim, moguće je da je u tom razdoblju kraće vreme bio u vlasti Raške države. Naime, ojačala Duklja u vreme moćnog kralja Bodina na račun oslabljene Vizantije proširila je svoju vlast na Rašku i Bosnu. Za župana Raške kralj Bodin je postavio svoga dvorjanina Vukana. Ratujući protiv vizantijskog cara Aleksija I Komnina, Vukan 1093. i 1094. preko Kosova prodire u oblasti Skoplja i Tetova i u područje Vranja.”
Istovremeno, istoričar Borislav Andrejević navodi da je lako verovatno da je već tada, tri decenije od postanka, manastir prvi put, nakratko, na samom kraju 11. veka bio deo tadašnje srpske teritorije.
Učvršćivanje granica
Faktografski, u sastav Srbije ulazi tek vek kasnije, odnosno krajem 12. veka u vreme velikog župana srpskog Stefana Nemanje.
“U ratovima protiv Vizantije, Nemanja je između 1180. i 1190. godine, proširio svoju državu na oblasti Niša, Morave, Vranja, Prizrena i oba Pologa. Ali, nakratko, jer su već bitkom na Moravi 1190. godine, u kojoj je Nemanja poražen od vizantijskog cara Isaka II Anđela, sve osvojene oblasti ponovo pripale Vizantiji. Međutim, vrlo brzo, postaju srpske dolaskom na vlast Stefana Prvovenčanog”, navodi Radović.
U monografiji “Duhovno i kulturno blago manastira prepodobnog Prohora Pčinjskog” u čijoj je izradi, a povodom 950 godina od nastanka, učestvovao i iguman ovog manastira, arhimandrit Metodije, navodi se da je druga faza izgradnje i velike obnove ovog svetog mesta nastupila u vreme vladavine srpskog kralja Milutina i arhiepiskopa Save III.
“To je razdoblje kada srednjovekovna srpska država uvećava svoju teritoriju i učvršćuje granice tokom osvajanja kralja Milutina od 1282. do 1284. godine. Paralelno sa Milutinovim osvajanjima Srpska arhiepiskopija je proširila svoj uticaj te je obuhvatila stare vizantijske episkopije, postepeno uvodeći sopstvenu crkveno-administrativnu organizaciju. Istovremeno, sa učvršćivanjem srpske države pararelno je tekao i proces obnove starih crkava i manastira kao i kultova svetitelja. Posebno su na značaju dobili balkanski sveti pustinožitelji Sv. Prohor Pčinjski, Sv. Joakim Osogovski, Sv. Gavrilo Lesnovski i Sv. Jovan Rilski čiji se kultovi učvršćuju, pišu se žitija i himne i u čiju se slavu podižu i živopišu crkve. U ovo vreme opšteg kulturnog uspona, obnovljena je i živopisana manastirska Crkva Sv. Prohora Pčinjskog, najverovatnije oko 1314-1316. godine, u razdoblju neposredno pre živopisanja Crkve Sv. Đorđa u Starom Nagoričinu, koja je sagrađena do 1313. godine, a živopisana 1317-1318. godine.”
Kivot u istočnom zidu
Najsvetiji deo hrama je kivot Prepodobnog Prohora Pčinjskog smešten u istočni zid. Prema narodnom predanju, to je i nastariji deo crkve u kome se sem moštiju čuvaju i ostaci te prvobitne crkve iz 11. veka oko koga su kasnije dograđeni ostali delovi hrama.
“Međutim, na osnovu analize načina građenja i arhitektonske strukture može se zaključiti da je kivot nastao kasnije, verovatno tek oko 1488. godine kada je obnavljana crkva iz XIV veka. Tada je i probijen prolaz iz naosa stare crkve, ispod freske Sv. Prohora u arkosolijumu, koji vodi ka kivotu o čemu govore i vidljivi slojevi živopisa”, navodi se u jubilarnoj monografiji koju prati i istoimena izložba “Duhovno i kulturno blago manastira Prepodobnog Prohora Pčinjskog”.
Iguman rođen u Vranju
Arhimandrit Metodije (Marković), rođen je 7. septembra 1987. godine u Vranju završio je Bogosloviju u Nišu, zatim Moskovsku Duhovnu akademiju i postdiplomske studije na Bogoslovskom Institutu “San Bernardinjo” u Veneciji 2012. godine. Metodije se zamonašio 1. septembra 2012. godine u manastiru Svetog Nikole u Vranju, gde je istog meseca od episkopa vranjskog Pahomija imenovan na dužnost namesnika manastira Prohor Pčinjski. Magistrirao je 2018. u Bolonju, a prethodno se usavršavao i na Univerzitetu u Paderbornu i Institutu “Johan Adam Miler”.
