Bez odluke monaštva i sveštenstva SPC, prvenstveno Eparhije raško-prizrenske o ostanku i organizovanju preostalih Srba i bez onih koji nisu izbegli ili koji nisu proterani, danas ne bi mogli da pričamo o postojanju srpskog naroda na prostoru Kosova i Metohije. Istovremeno, dok privremene prištinske institucije od početka nisu pokazivale želju za ozbiljnim povratkom raseljenih, UN misija posle Martovskog pogroma 2004. godine više nije imala ni volje ni snage za sprovođenje povratka izbeglih i raseljenih Srba i drugih nealbanaca.
Ovo u intervjuu za “Vesti” ističe istoričar dr Stefan Radojković koji je pre samo desetak dana doktorirao na temu “Prakse otpora i saradnje Srba na Kosovu i Metohiji u odnosu na misiju Ujedinjenih nacija od 1999. do 2008. godine”.
Koji su ključni događaji koji su odredili sudbinu Srba te 1999. godine?
– To je svakako povlačenje policije i Vojske SR Jugoslavije, zajedno sa većim delom pokrajinskog i opštinskog činovničkog aparata posle potpisivanja Vojno-tehničkog sporazuma u Kumanovu 9. juna 1999. godine. Međutim ovde bih ukazao na neke ključne odluke i događaje koje su uticali na opstanak Srba Kosova i Metohije posle tog datuma. Pre svega, bez odluke monaštva i sveštenstva SPC, prvenstveno Eparhije raško-prizrenske o ostanku i organizovanju preostalih Srba Kosova i Metohije, bez onih koji nisu izbegli ili koji nisu proterani danas ne bi mogli da pričamo o postojanju srpskog naroda na tom prostoru. Drugo, pojedinci poput Momčila Trajkovića, Vuke Antonijevića, Nenada Radosavljevića, Dragana Velića, Ranđela Nojkića i ubijenog Olivera Ivanovića, njihova spremnost da zajedno sa SPC predstavljaju izolovane srpske sredine u kontaktima sa predstavnicima Unmika i Kfora, ali i da iste sredine organizuju i po potrebi brane od albanskih ekstremista, jesu važan element koji je odredio sudbinu Srba posle juna 1999. godine.
Posmatrali napade na Srbe
U tom periodu, 1999, oko 250.000 Srba je moralo da napusti KiM. Već tada je bilo jasno da Kfor i Unmik ne mogu da ih zaštite. Slažete li se?
– Pored Srba, i to treba reći, tada je izbegao ili interno bio raseljen veliki broj Roma, Goranaca, Bošnjaka kao i manji broj Albanaca, percipiranih od strane tzv. OVK kao lojalnih SRJ i Republici Srbiji ili pak kao direktna konkurencija u osvajanju vlasti na Kosovu i Metohiji. Pokazalo se u istraživanju da je bilo više razloga iza činjenice da Srbi, kao i druge nealbanske manjine, ne uživaju zadovoljavajući i održiv stepen zaštite od strane Kfora i Unmik policije.
Šta je bio razlog?
– Najpre, dinamika raspoređivanja bezbednosnih snaga, njihov broj i opremljenost za zadatke poput zaštite civilnog, nealbanskog stanovništva, varirala je od okruga do okruga. U početku su kontingenti Kfora jedini mogli da obezbede kakvu-takvu zaštitu Srbima, dok je Unmik policiji trebalo dugo vremena da uspostavi svoje “prisustvo na terenu”. Takođe, snage Kfora su prvobitno planirane kao vojni aspekt prisustva UN zadužen za zaštitu albanskog stanovništva od eventualnog povratka vojske i policije SRJ. Ubrzo se pokazalo, što se vidi i iz svedočanstava pojedinaca iz UN misije, kako je Kfor ispravno zaključio da Albancima ne treba zaštita, već Srbima i drugima. U tom pogledu istakli su se francuski (četiri opštine severno od reke Ibar) i španski kontigenti (Osojane), kao i ruska komponenta oko Kosovske Kamenice i njihova bolnica u Kosovu Polju, dok su se drugi (poput Holanđana i Nemaca u prizrenskom okrugu) pokazali kao nedorasli situaciji ili pak nevoljni da pomognu i neprijateljski raspoloženi prema preostalim Srbima.
U mnogim slučajevima, Kfor ili Unmik samo su posmatrali napade na Srbe?
– Naravno. Ne treba smetnuti s uma da je srpski narod, tokom devedesetih godina 20. veka, prošao kroz svojevrsnog medijskog “toplog zeca” od strane međunarodne javnosti i tadašnjih medija što je uticalo na nivo profesionalnosti kod pojedinaca u okviru Kfora i Unmik-policije. Tome treba dodati i “spremnost” njihovih prevodilaca, često pojedinaca albanskog porekla, da ne pružaju pravovremene i tačne informacije o situaciji na terenu.
Enklave
Koji su bili prelomni događaji za Srbe na KiM? Uglavnom se ističu jun 1999, 17. mart 2004. ili proglašenje tzv. nezavisnosti 2008. godine. Da li je bilo još tih događaja?
– Od događaja koji su bili od posebne važnosti u tom trenutku za Srbe Kosova i Metohije istakao bih potpisivanje Sporazuma o razumevanju između Srpskog nacionalnog veća Kosova i Metohije sa Unmikom 29. juna 2000. godine, kojim se uspostavlja i Zajednički komitet za povratak izbeglih i raseljenih Srba. Potom, tu je bila i odluka Srba Kosova i Metohije, u koordinaciji sa tadašnjim državnim vrhom SRJ, o učešću na izborima za skupštinu Privremenih institucija samouprave u okviru Koalicije Povratak tokom 2001. godine. Ne treba smetnuti s uma da su tokom maja 2008. Srbi Kosova i Metohije organizovali na tom prostoru izbore i glasali na opštinskim i parlamentarnim izborima Republike Srbije uprkos deklaraciji o nezavisnosti Privremenih institucija iz februara pomenute godine.
Preostali Srbi su 1999. opstali grupišući se u enklave?
– Kada su u pitanju izolovane srpske sredine, po pravilu južno od reke Ibar, siguran pokazatelj da su u njima Srbi opstali jesu granatiranja tih mesta, kao i snajperska vatra od strane albanskih ekstremista. Pomenute vrste napada na te sredine sugerišu, istovremeno, nemogućnost ulaska pomenutih napadača u ta naseljena mesta usled njihove (samo)organizovanosti kao i prisustvo Srba koji, očigledno, opstaju uprkos svemu. Klasične primere predstavljaju selo Goraždevac u blizini Peći, Gračanica kod Prištine, kao i niz sela u Kosovskom Pomoravlju. Međutim, kako je to primetio Živojin Rakočević, urbane sredine, gradovi – izuzev za Srbe severno od reke Ibar – prestaju da budu deo svakodnevnog iskustva Srba Kosova i Metohije, što predstavlja novitet u njihovom istorijskom iskustvu. Do 1999. godine, uvek su ruralne sredine, sela, bila manje sigurna za Srbe od gradova, dok su gradovi po pravilu bila bezbednije sredine za život koja su olakšavale opstanak. U slučaju Prištine, Prizrena i Gnjilana, poslednji ostaci prisustva Srba u tim gradovima “izbrisani su” tokom Martovskog pogroma 2004. i od tada se te sredine nisu oporavile.
Nikada nije postojalo iskrene želje ni međunarodne zajednice ni Prištine za povratak Srba. Slažete li se sa tom ocenom?
– Što se tiče Prištinske privremene administracije, to je nesumnjivo. Kada je reč o UN misiji na Kosovu i Metohiji tokom pomenutog perioda, postojali su pokušaji posle 2001. godine u tom smeru, zajedno i na inicijativu Koalicije Povratak. Ali posle Martovskog pogroma 2004. godine predstavnici međunarodne zajednice nemaju ni volje ni snage za sprovođenje povratka izbeglih i raseljenih Srba i drugih nealbanaca. Ostavka Nenada Radosavljevića od 15. februara 2005. godine na mesto Visokog savetnika za povratak tadašnjeg šefa Unmika, Sorena-Jesena Petersena, predstavlja dobru ilustraciju okončanja svih smislenih i održivih pokušaja povratka izbeglih i interno raseljenih Srba.
Južno i severno od Ibra
Srpska zajednica se 1999. godine podelila na onu južno i onu severno od Ibra. To su faktički od početka dve paralelne stvarnosti?
– Sudbine obe zajednice u značajnoj meri određuju geografija terena, demografska slika određenog prostora, karakteristike sredine u kojoj opstaju (selo ili grad), kao i stepen prisustva Srpske pravoslavne crkve, odnosno institucija Republike Srbije. Kada je reč o četiri opštine severno od reke Ibar, Kosovska Mitrovica kao jedina preostala urbana sredina uz jasnu demografsku dominaciju srpskog stanovništva, direktne putne pravce i veze ka centralnim delovima Srbije, pretežno planinski teren i “osetno” prisustvo institucija Republike Srbije na terenu čini da Srbi severno od reke Ibar srazmerno lakše opstaju nego Srbi u drugim krajevima Kosova i Metohije. Interesantan podatak može biti i da tokom tog perioda SPC nije bila toliko uticajna severno od pomenute reke. S druge strane, opstanak Srba južno od reke Ibar ne može se razumeti niti objasniti bez uzimanja u obzir uloge SPC. Uloga institucija Republike Srbije u tom pogledu, a naročito od juna 1999. sve do 2001. godine, bila je od sekundarnog značaja. Pretežno ravničarski teren gde su se nalazile seoske sredine tj. enklave Srba, okružene sa svih strana albanskim stanovništvom i bez direktnih i sigurnih putnih pravaca do ostalih delova Srbije, otežavale su opstanak Srba na tim prostorima. Ovo je posebno izraženo u slučaju metohijskih enklava, poput Goraždevca, Orahovca, Velike Hoče, Osojana i drugih mesta.
Da li je od toga zavisio i otpor, odnosno saradnja sa misijom UN?
– Apsolutno jeste. S obzirom na sve navedeno, Srbi severno od reke Ibar su daleko više pružali otpor predstavnicima Unmika i Kfora, posebno kada su pokušavali da uspostave prisustvo kancelarija privremenih prištinskih institucija. Ovo ne znači da nisu i sarađivali, naročito sa Kforom po pitanju bezbednosti, ali “repertoar” saradnje bio je daleko skromniji u odnosu na Srbe južno od Ibra. Takođe, samo obrnuto, Srbi ostala četiri okruga imaju daleko “bogatiji katalog” saradnje sa Unmikom i Kforom, dok je “repertoar” otpora svakako skromniji. Primera radi, Srbi južno od reke Ibar imaju svoje kancelarije pri Unmiku tj. u njihovim zgradama, na osnovu Sporazuma o razumevanju iz 2000. godine. Takođe, Srpsko nacionalno veće Kosova i Metohije učestvuje u odabiru pojedinaca koji će služiti u jedinicama Kosovske policijske službe, stacioniranim u srpskim enklavama i pod kontrolom Unmik policije. Ništa slično nije slučaj sa Srbima severno od reke Ibar. Izneti primeri ne znače da Srbi južno od reke Ibar ne pružaju otpor UN misiji. Zabeleženi su slučajevi blokiranja pristupa enklavama, paljenje vozila Unmik-policije, ali oni su znatno ređi u odnosu na sever Kosova.
Za doktorat – 3,5 godine
Koliko vremena Vam je trebalo za ovaj doktorski rad i na koji način ste prikupljali građu, uključujući i informacije na terenu?
– Samo pisanje disertacije trajalo je oko 18 meseci, dok je primarno istraživanje, odnosno prikupljanje dokumenata, novinskih članaka i izrada intervjua, zajedno sa obradom sakupljenog materijala – odabirom i analizom sadražaja, izradom transkripata intervjua, zahtevalo još oko dve godine rada. I pored značajne količine sakupljene građe za istraživanje ove teme, pokazalo se tokom istraživačkog procesa da je još puno građe ostalo neiskorišćeno od strane naših naučnika. Primera radi, nismo imali uvid u sva dokumenata Srpskog nacionalnog veća Kosova i Metohije, dok arhiva Srpskog nacionalnog veća Severnog Kosova nije ni načeta. Osim kroz objavljene fragmente iz izveštaja Eparhije raško-prizrenske Saboru i Sinoda SPC i dnevničke beleške mitropolita Amfilohija (Radovića), nismo bili u poziciji da ostvarimo dublji uvid u delovanje i stavove monaštva i sveštenstva SPC na Kosovu i Metohiji.
Protesti
Različiti načini otpora Srba sa KiM, prema dr Radojkoviću vide se i po reakcijama nakon što je doneta tzv. deklaracija o nezavisnosti.
– Srbi sa severa Kosova su, pored javnih okupljanja i protesta, palili punktove Unmika na prelazima Jarinje i Brnjak, Srbi iz Kosovskog Pomoravlja su se mirno okupljali i protestovali dok su Srbi Orahovca i Velike Hoče prisustvovali molebanima za spas srpskog naroda na Kosovu i Metohiji.
Nauka u službi istorije
Radojković ističe da radove o Kosmetu treba više objavljivati
Zbog čega ste u svom doktorskom radu apostrofirali upravo ovaj period novije istorije Srbije?
– Mnogo je razloga koje bih mogao navesti, ali su ključni sledeći. Period iz istorije Srba Kosova i Metohije pre 1999. srpski naučnici su temeljno obradili, a istovremeno period između juna 1999. i juna 2008. nije do sada bio celovito sagledan od strane naše naučne zajednice. Nalazi izloženi u disertaciji predstavljaju solidnu osnovu za istraživanje perioda posle juna 2008. pa sve do savremenih događanja zato što sam pokušao da izložim celovitu sliku dešavanja na Kosovu i Metohiji tokom tog perioda u svih pet okruga: Kosovsko Mitrovačkom, Pećkom, Gnjilanskom, Prizrenskom i Prištinskom. To do sada nije pokušano od strane srpske nauke. Uglavnom su, do sada, analizirani pojedini događaji poput Martovskog pogroma iz 2004. ili, pak, određene sredine sa većinskim srpskim stanovništvom poput Kosovske Mitrovice, Kosovske Kamenice ili Velike Hoče.
Šta je po Vašem mišljenju razlog zbog čega je vrlo malo naučnih radova o položaju Srba na KiM od 1999?
– Ne bih se saglasio da je malo naučnih radova o Srbima Kosova i Metohije od strane naših politikologa, antropologa, sociologa i istoričara, ali bih istakao da nedovoljno objavljujemo radove (naučne i novinske članke, pre svega) za inostrane izdavače i na drugim jezicima. Izuzetaka naravno ima, poput Nebojše Vladisavljevića sa Fakulteta političkih nauka u Beogradu i Srpske pravoslavne crkve, međutim oni su predstavljaju srazmerno mali procenat u okviru ukupne međunarodne (naučne i medijske) produkcije.
