Oktobar je mesec kada Srbi obeležavaju brojne tragične događaje iz vremena Drugog svetskog rata, kao što su masovno streljanje građana Kraljeva, streljanje đaka u Kragujevcu i mnoge druge tragedije.
I u Gornjem Milanovcu oktobar 1941. godine ostao je zapisan kao jedan od najtragičnijih u čitavoj istoriji grada. U analima grada pod Rudnikom je 15. oktobar 1941. godine ostao zapisan, ali se nikad nije ni na koji način obeležavao sve do pre nekoliko dana i to samo zahvaljujući grupi intelektualaca, koji su samoinicijativno odlučili da organizovanjem tribine na ovu temu skinu deo istorijske patine koja se taloži već 78 godina.
Da nije bilo ideje i angažovanja penzionisanog novinara i publiciste Vanjke Ponjavića, pesnikinje Dare Radojević, istoričara Saše Marušića i dvoje savremenika paljenja Gornjeg Milanovca – Marije Drašović (83) i Rada Bogosavljevića (89), tragedija Gornjeg Milanovca bila bi i dalje svedena na nekoliko redova u analima grada.
– Organizovanje tribine posvećene paljenju Gornjeg Milanovca, koje su izvršili vojnici Vermahta, zapravo je ideja poznatog srpskog glumca Zorana Rankića, koji je kao izbeglica iz Bosne živeo u to vreme u Gornjem Milanovcu i koji izuzetno voli i poštuje i naš grad i naše ljude. Osim što je bard srpskog glumišta, Zoran je i pesnik i pisac koji je mnogo toga pisao i o Gornjem Milanovcu i bio je zaprepašćen kada je čuo da se ovaj dan ne obeležava ni na koji način. Eto, na ovaj način smo realizovali njegovu ideju i nadamo se da će obeležavanje ovog tragičnog datuma ubuduće biti tradicionalno – naglasila je pesnikinja Dara Radojević.
O tome šta se dešavalo tog 15. oktobra govorio je Rade Bogosavljević, 13-godišnjak u vreme stradanja i grada i njegovih stanovnika.
– Neposredno pred ovaj događaj dogodio se zajednički napad partizana i četnika na Rapaj brdu, na putu između Gornjeg Milanovca i Kragujevca kad je poginulo nekoliko nemačkih vojnika, što je bio i razlog za masovno streljanje naroda u Kragujevcu po računici – za jednog ubijenog Nemca streljati 100 Srba. No, kako u Kragujevcu Nemci nisu mogli da namire potreban broj talaca za streljanje krenuli su ka Gornjem Milanovcu, a ispred sebe su, kao štit, vodili zarobljene Kragujevčane. Paljenje je počelo rano ujutro kada je oko 300 Nemaca praćenih topovima i tenkovima ušlo u grad – svedoči Rade.
On se seća da su prvo planule kuće na periferiji, uz put prema Kragujevcu, a zatim su nemački vojnici išli redom od kuće do kuće iz kojih su izvodili sve koje su zatekli, potom su opljačkali kuće i na kraju su ih zapalili ubacujući fosforne pločice.
– Tog dana grad je bio jedna velika buktinja u kojoj su izgorele 232 kuće, zgrada Okružnog načelstva, zgrade suda i opštine, sve škole u gradu, prodavnice, dućani i kafane… Sve, osim bolničke zgade i železničke stanice koje su Nemcima bile potrebne. Pir je trajao do 16 časova kada je iz nemačkog topa pogođena milanovačka crkva, što je bio ugovoren znak za završetak akcije. Kako je kasnije procenjeno, u požaru je izgorelo 92 odsto svih zgrada, a narod je pred zimu ostao na zgarištu i pod otvorenim nebom. Kako smo preživeli spaljivanje našeg grada i nadolazeću zimu, ni sam ne znam – reči su Rada Bogosavljevića.
Put bez povratka
Paljenje Gornjeg Milanovca bila je tek jedna od tragedija koja je tih dana zadesila grad Miloša Obrenovića.
– Nemci su tada na gradskom trgu okupili sve muške glave i njih 130 odveli sa sobom u Kragujevac. Nažalost, njih 78 se iz Kragujevca nikad nije vratilo jer su 21. oktobra 1951. godine streljani sa ostalim Kragujevčanima u Šumaricama – priseća se tih tragičnih događaja Marija Drašović, koja je, iako tada devojčica od četiri i po godine, do detalja upamtila paljenje grada i odvođenje talaca u Kragujevac.
Inicijativa
Interesantno je da tribini, posvećenoj godišnjici paljenja Gornjeg Milanovca, nije prisustvovao niko od predstavnika lokalne vlasti, ali je i pored toga od prisutnih potekla inicijativa da se opštini Gornji Milanovac uputi zahtev da se 15. oktobar uvrsti u red važnih gradskih datuma koji će ubuduće biti obeležavani u organizaciji lokalne uprave.
Slovenci zaboravili dobročinstvo
U vreme paljenja Gornjeg Milanovca u takovsko-rudničkom kraju bio je i veliki broj izbeglica iz svih krajeva Srbije, a posebno iz Slovenije, koje je narod ovog kraja primio kao najrođenije.
– Takovci i Rudničani su sa njima delili i poslednje parče hleba i ustupali im svoje krevete dok su sami spavali na patosu i u senarama, ali iz Slovenije nikad nije stigla ni jedna jedina reč zahvalnosti za to dobročinstvo – naglasila je i donekle optužila Marija Drašović.
