Antonijević: Albanski kvinslinzi sa Kosova tokom II svetskog rata pomagali Nemcima u sprovođenju Holokausta

EPA/Valdrin Xhemaj

Istoričar i muzejski savetnik u Muzeju žrtava genocida dr Nenad Antonijević kaže da su, sem brojnih zločina koje su počinili nad Srbima, albanski kvislinzi sa Kosova tokom Drugog svetskog rata aktivno pomagali Nemcima u sprovođenju Holokausta.

Antonijević koji je u prvom delu intervjua govorio o tome da je albanska zajednica na prostoru Kosova i Metohije okupaciju Kraljevine Jugoslavije tokom Drugog svetskog rata dočekala kao oslobođenje, kaže da su Albanci koji su bili u službi okupatora Jevreje maltretirali, tukli, terali na prinudni rad, oduzimali im imovinu, hapsili i predavali ih Nemcima koji su ih sprovodili u nemačke logore u okupiranoj Srbiji ili u Trećem rajhu i dodaje da se sličan odnos prema Jevrejima mogao videti i u novije vreme.

– O odnosu kosovskih Albanaca prema Jevrejima u novije vreme govori i težak incident iz 2011. godine, kada su jevrejski grobovi na prištinskom groblju oskrnavljeni crtanjem nacističkih kukastih krstova (svastika). Iako su ovaj incident osudili tadašnja predsednica i premijer (Jahjaga i Tači), jasno je da su za incident odgovorni kosovski Albanci, koji su samo nastavili politiku koju su sprovodili albanski kvislinzi u Drugom svetskom ratu prema Jevrejima sa Kosova. Takođe treba napomenuti, da je najveći deo jevrejske zajednice sa Kosova (najviše iz Prištine), posle juna 1999. napustio Kosovo i otišao u druge delove Srbije, najviše u Beograd i u Vojvodinu – rekao je Antonijević.

Vi ste doktorirali na temu “Ratni zločini na Kosovu i Metohiji 1941-1945. godina”. Ko je najviše postradao u zločinima na Kosovu u Drugom svetskom ratu? Koliko su ti zločini bili brojni?

– Na udaru terora albanskih kvislinga 1941. godine, prvi su bili solunski dobrovoljci, kolonisti i naseljenici, kojima je pljačkana i paljena imovina, tučeni su, ucenjivani i ubijani. Poseta predsednika vlade Albanije Mustafe Kruje Kosovu i Metohiji krajem juna 1942, i tim povodom izdate naredbe prefektima i potprefektima, da sve Srbe starosedeoce proglase naseljenicima, te ih po tom osnovu, uz pomoć italijanskih i nemačkih službi, proteraju u Srbiju ili otpreme u koncentracione logore, nagovestila je potpuni egzodus preostalog srpskog stanovništva s Kosova i Metohije. Krajem juna 1942, u okolini Prištine je ubijeno više Srba. Tokom druge polovine 1942, albanske kvislinške formacije su pojačale teror u gotovo svim srpskim selima i naseljima.

Jedan od najmasovnijih zločina nad srpskim stanovništvom dogodio se u Peći i okolini poslednjih meseci 1943, nakon kapitulacije Italije, kada je ubijeno više stotina Srba. Pokolj Srba u Uroševcu i okolini desio se septembra 1943, kada je ubijeno nekoliko desetina Srba. Na području Sirinićke župe (Štrpce) dogodilo se više zločina nad Srbima. Položaj srpskog življa je bio najteži u italijanskoj okupacionoj zoni, iako je bilo pojedinačnih slučajeva zaštite. Stanje je bilo teško i u nemačkoj okupacionoj zoni. “Najpovoljnije” okolnosti, uslovno rečeno, vladale su na teritoriji koju je kontrolisala bugarska vojska, zbog netrpeljivosti između bugarskih okupatora i albanskog stanovništva.

Albanski kvislinzi nisu ubijali civilnu populaciju (u najvećem broju Srbe) samo na Kosovu i Metohiji, već i u zapadnoj i južnoj Srbiji, na Čakoru i u Polimlju, u Rožaju i Tutinu, koji su bili deo pećke prefekture, kao i u deževskom srezu koji je bio deo kosovsko – mitrovačkog okruga. Veliki zločin nad civilnim stanovništvom dogodio se u selu Velika na Čakoru 28. jula 1944, kada su pripadnici 21. nemačke SS divizije Skenderbeg, koju su sačinjavali uglavnom Albanci sa Kosova i Metohije, ubili najmanje 428 stanovnika sela, pretežno, dece, žena i starih ljudi. Stanovništvo Kosova i Metohije stradalo je i u logorima i zatvorima, koje su formirali italijanski, nemački i bugarski okupatori, kao i albanski kvislinzi. Najpoznatiji zatvori bili su u Gnjilanu, Peći, Prištini, Uroševcu, Đakovici. Na Kosovu i Metohiji stradala je i Srpska Pravoslavna Crkva. Uništavani su i devastirani manastiri, crkve, groblja. Proterivani su, zlostavljani i ubijani sveštenici i monaštvo Srpske Pravoslavne Crkve.

Kao tipove i vrste zločina na Kosovu i Metohiji u Drugom svetskom raturegistrujemo sledeće zločine, koje su većinom izvršili albanski kvislinzi nad srpskim civilima: ubistva, pokušaji ubistva, zastrašivanje, maltretiranje, mučenje, trovanje, ranjavanje, internacije, zatvaranja, hapšenja, prebijanje, prinudni rad, ucene, otmice, silovanja, uzurpiranje poljoprivrednog zemljišta, obradive zemlje, vinograda, šuma, goroseča, progon sa poseda, krađa, pljačka, oduzimanje ili uništavanje pokretne i nepokretne imovine, čitlučenje, otimanje stoke. Posebno težak oblik zločina predstavljali su: otmice žena, devojaka, dece, silovanja pripadnica ženskog pola, prisilna odvođenja devojaka iz roditeljskog doma i udaje bez pristanka koje su pratile i prisilne promene vere, kao i traženje novčanog otkupa za otete srpske civile.

Deo srpskog stanovništva je proteran sa Kosova i Metohije ili je bio prinuđen da pobegne sa ove teritorije, da bi izbegao smrt. Procene su da je oko 40.000 Srba napustilo italijansku, 30.000 nemačku, a 25.000 bugarsku okupacionu zonu. Srbi su odlazili sa ovog područja sve do avgusta 1944. Prema našim istraživanjima procenjujemo da je internirano ili proterano u izbeglištvo između 90.000 i 100.000 Srba.

Oblasna komisija za istraživanje ratnih zločina i njihovih pomagača za Kosovo i Metohiju, u DF Jugoslaviji, obrazovana je tek 11. jula 1945. Tokom rada Komisije, prikupljeno je preko deset hiljada prijava, na osnovu kojih je za ratne zločine optuženo samo 140 lica. Komisija nije radila dobro, jer je bila pod kontrolom albanskih partijskih kadrova (komunista), koji nisu bili naklonjeni nameri da se dokumentuju brojni zločini koji su izvršili nad Srbima pripadnici albanske zajednice.

Srpski narod na Kosovu i Metohiji, većinom je stradao u direktnom teroru od strane albanskih kvislinga (oko 7.000 žrtava), koji su delovali samostalno ili bili pod komandom okupatorskih vojski i drugih formacija i organa okupacionih vlasti. Među stradalim Srba ima i žrtava koje su ubili okupatorski vojnici. Procene broja ubijenih Srba u srpskoj istoriografiji, kreću se od 10.000 do 12.000. Prema našim istraživanjima i procenama stradalo je između 9.000 i 10.000 Srba (najmanje trećina žrtava bili su kolonisti i naseljenici, pretežno iz Hercegovine i Crne Gore).

Za vreme II svetskog rata je stvorena i Druga prizrenska liga, sa težnjom da se uspostavi Velika Albanija. Ko su osnivači tog pokreta i uz čiju podršku su delovali?

– Na političkom planu nacionalističke snage na Kosovu i Metohiji užurbano su pristupile pripremama, a potom i stvaranju političke organizacije kojoj su dali naziv Druga prizrenska liga. Sam naziv ove političke organizacije nije uzet slučajno, već predstavlja kontinuitet i naslanjanje na političke ciljeve i ideologiju Prve prizrenske lige, osnovane 1878. godine. Pripremni sastanak za osnivanje Druge prizrenske lige održan je septembra 1943. godine u Prizrenu, a osnivačka skupština od 16. do 19. septembra iste godine takođe u Prizrenu. Pripremnom sastanku prisustvovali su predstavnici Kosova, Debra, Struge, Tuzi i Ulcinja, a osnivačkoj skupštini predstavnici prefektura: Kosovske Mitrovice, Prištine, Sjenice, Peći, Prizrena, Debra i Tetova.

Istaknuta ličnost u inicijativnoj grupi za stvaranje 2. prizrenske lige bio je Džafer Deva u kome je nemačka obaveštajna služba imala veliki oslonac. Već na osnivačkom sastanku rečeno je da Treći Rajh pridaje veliki značaj ovome skupu i osnivanju Lige koja ima za cilj “odbranu albanske zemlje”. U Prizrenu je od 16. do 19. septembra 1943. osnovana Druga prizrenska (albanska) liga, koja je proklamovala ujedinjenje Kosova i Metohije, Debra, Struge, Ulcinja i Tuzi sa Albanijom, pri čemu je traženo da se “Velikoj Albaniji” pripoji i kosovskomitrovački okrug. Na skupštini je izabran Centralni komitet Lige sa predsednikom Redžepom Mitrovicom. Uskoro su u ostalim krajevima Kosova i Metohije formirani okružni, sreski, opštinski i seoski komiteti lige. Druga prizrenska liga je okupila najistaknutije saradnike okupatora, od kojih su mnogi bili ratni zločinci. Pripreme za njeno osnivanje otpočele su odmah posle pada Musolinija i u njima su najaktivnije učestvovali Džafer Deva, Bedri-beg Pejani, Aćif Bljuta-Hadžiahmetović i Arslan Boljetini zajedno sa šefom I odeljenja beogradskog Abvera kapetanom dr Jozefom Matlom i SS kapetanom Ginterom Hauzdingom.

Pored želje da se teritorija okruga Kosovske Mitrovice priključi Albaniji osnivačka skupština se izjasnila za ujedinjenje Kosova, Debra, Struge, Ulcinja i Tuzi s Albanijom. Pošto se organizaciono konstituisala sa mrežom svojih komiteta Druzga prizrenska liga je počela stavove i praktično da sprovodi. Njen predsednik Bedri Pejani se 29. marta 1944. godine pismom obratio vođi nemačkog Rajha Adolfu Hitleru s molbom da se izvrši “militarizacija Kosova i oslobođenih albanskih područja pod nemačkim vođstvom”. On veliča junaštvo nemačke vojske koja je 1941. godine “oslobodila” Kosovo, a u predstojećim borbama ostvarilo bi se “konačno oslobođenje albanskog naroda na strani nemačkog Rajha”. Pod pojmom militarizacija Kosova i drugih albanskih područja Bedri Pejani je podrazumevao stvaranje vojne organizacije koja bi obuhvatala od 120 -150.000 vojnika. Smatrao je da bi takva vojna snaga mogla uspešno da se bori sa snagama Narodno oslobodilačkog pokreta do konačne pobede, a potom i posle rata da brani tekovine te pobede.

Kakva je bila sudbina Jevreja na Kosovu tokom Drugog svetskog rata? Albanski političari sa Kosova neretko tvrde da su Albanci štitili Jevreje u tom periodu.

– Na Kosovu i Metohiji je uglavnom stradalo jevrejsko stanovništvo koje je živelo u velikim gradovima – Prištini (oko 400) i Kosovskoj Mitrovici (više od 100). I na ovom delu teritorije Jugoslavije se dogodio Holokaust, kao deo nemačkog plana i rasne politike uništenja celokupne jevrejske populacije. Do početka Drugog svetskog rata 1939. godine, na Kosovu i Metohiji su živeli samo Jevreji Sefardi, a prvih ratnih godina su iz Evrope pristizali i Jevreji Aškenazi, koji su bežali od progona nemačkih nacista. Na početku okupacije Jugoslavije 1941. godine, u relativno kratkom periodu svoje vlasti, od dva meseca, Nemci su u Prištini za sve Jevreje zaveli prinudni rad u kamenolomu i pljačkali njihovu imovinu, prvenstveno trgovačke i zanatlijske radnje, na kojima je morao da bude istaknut natpis “Jüdischen Geschäft”.

Kosovski Albanci su oduzimali jevrejske kuće, trgovačke i zanatlijske radnje i ucenjivali pojedine Jevreje i Jevrejsku opštinu, koja je oporezivala svoje članstvo da bi isplatila tražene svote. U zlostavljanju Jevreja i pljački njihove imovine učestvovali su i organi albanskih vlasti – Kvesture, i pripadnici albanskog fašističkog Kosovskog komiteta Maljuš Kosova (predsednik Albanskog komiteta), Džemal beg Ismail Kanli (šef policije), Rašid Memedali (predsednik opštine), Rifat Šukri Ramadan, Mahmud Šaban Pašić, Jahja šeh Asan (članovi Kosovskog komiteta). Jedan od ključnih stubova među albanskim saradnicima sila Osovina bio je Bali Kombtar, odnosno “Nacionalni front”, albanska nacionalistička politička organizacija, koja je propagirala ideju Velike Albanije, a takođe i formirala svoje vojne formacije, čiji su se pripadnici nazivali “balisti” (po imenu organizacije) i bili saradnici italijanskog i nemačkog okupatora.

Okupacijom i deobom Kosova i Metohije, prištinski Jevreji su se našli u italijanskoj, a kosovskomitrovački u nemačkoj okupacionoj zoni. U Prištinu su pristizali i Jevreji iz ostalih delova okupirane Jugoslavije. Položaj Jevreja u italijanskoj okupacionoj zoni bio je podnošljiviji nego onih u nemačkoj okupacionoj zoni. Posle kapitulacije Jugoslavije, u Prištinu je prebeglo 25 Jevreja iz Kosovske Mitrovice, kao i oko 200 Jevreja iz Beograda i nekih drugih mesta u Srbiji. Sem toga, Nemci su u Prištinu doveli i 45 jevrejskih izbeglica iz Poljske i Austrije, koji su do rata u Jugoslaviji bili konfinirani u Kuršumlijskoj banji. Za njihovu ishranu se brinula Jevrejska opština u Prištini. Rabin u Prištini je bio Josif Levi, a sekretar opštine Hajim David. Oni su, uz pomoć dobijenih legitimacija, uspeli da neke Jevreje. prebace u Albaniju, u kojoj su ipak bili sigurniji, jer se Albanci u Albaniji nisu odnosili prema Jevrejima kao oni sa Kosova.

Krajem januara 1942, većina Jevreja, izbeglica i emigranata bila je uhapšena. Logor je bio u Prištini, u jednoj staroj, napuštenoj školi. Nemci su uputili zahtev italijanskim vlastima da im isporuče Jevreje emigrante iz zemalja koje su Nemci okupirali ili anektirali u prethodnim godinama (Austrija, Čehoslovačka, Poljska). Italijanska vojska je 14. marta 1942. iznenada blokirala grad i logor. Jevreji (njih 51) su predati Nemcima, koji su ih odveli u logor Sajmište u Beogradu, u kojem su tokom aprila ubijeni u pokretnim gasnim komorama, zajedno sa ostalim internircima. Italijanski karabinjeri su 6. maja 1942. konfinirali sve prištinske Jevreje, muškaraca od 14 do 65 godina, i potom ih internirali u italijanske logore u Albaniji, pre svega u Berat. Jevreji su u logorima boravili do kapitulacije Italije, kada su svi italijanski logori raspušteni.

Posle kapitulacije Italije, Prištinu su ponovo zauzeli Nemci, koji su 14. maja 1944. izvršili blokadu Prištine, pohapsili preostale Jevreje i internirali ih u kasarne u gradu. Prethodno je Gestapo zatražio i dobio od Gradske opštine u Prištini spisak i adrese Jevreja. Po dolasku, Jevreji su potpuno opljačkani, a zatim vozom transportovani u Zemun, odakle su odvedeni u nemački logor na Sajmištu. Posle tri nedelje, oni su, sa grupom od 120 Jevreja uhapšenih u Crnoj Gori (izbeglice iz NDH pod nemačkom kontrolom), upućeni u nacistički koncentracioni logor Bergen – Belzen.

Stradanje, ponižavanje i pljačka Jevreja u Kosovskoj Mitrovici počeli su odmah nakon nemačke okupacije i uspostavljanja vlasti. Predsednik opštine u Kosovskoj Mitrovici, Džafer Deva, inače agent nemačkog Abvera od 1936. godine, izdao je 20. maja 1941. naredbu o oduzimanju jevrejskih imanja, a u jevrejske radnje su postavljeni komesari, pripadnici albanskog Kosovskog komiteta. Sinagoga je demolirana, a knjige i dokumenti iz arhiva su uništeni. Jevreji su morali na levoj ruci da nose žutu traku sa natpisom “Jude”, a na njihovim radnjama su postavljeni natpisi “Jüdischen Geschäft”. U pljački radnji, stanova i kuća su se posebno “istakli” saradnici Gestapoa Mamut Perijuc, Ramiz Mulić i Osman Ibraimović, koji je bio šef Komesarijata za jevrejska pitanja. Nemci su avgusta 1941, uz pomoć albanskih fašista, pohapsili sve Jevreje u Kosovskoj Mitrovici, muškarce od 21 do 55 godina starosti, i sproveli ih u kosovsko – mitrovački zatvor, u kome su uslovi bili nepodnošljivi.

Pored već postojećeg, za njih je napravljen jedan improvizovani zatvor, u neposrednoj blizini džamije. Jevreji su bili primoravani da rade najteže fizičke poslove: čišćenje septičkih jama, klozeta, sakupljanje smeća sa gradskih ulica. Jevrejke u Kosovskoj Mitrovici su bile odvođene na prisilan rad u lokalnoj bolnici, u kojoj su svakodnevno prale rublje i održavale higijenu prostorija. Sredinom februara 1942, u zatvor su dovedene i žene sa decom. U kosovskomitrovački zatvor su krajem marta 1942. sprovedeni Jevreji iz Novog Pazara, Duge Poljane (mesta između Sjenice i Novog Pazara), Sjenice i Tutina. Oni su, uz velike batine, za pet časova prepešačili put dug 24 kilometara, od Novog Pazara do Raške. Od Raške do Kosovske Mitrovice su transportovani u stočnim vagonima. Kod sela Pridvorice su partizani srušili most, pa su zatočenici peške prelazili preko srušene konstrukcije u drugi transport. Stari i iznemogli Moša Bahar nije mogao da pređe i stražari su ga ubili.

U Kosovskoj Mitrovici je zavedena stroga kontrola kretanja Jevreja, kako bi bilo onemogućeno njihovo bekstvo. Tako je januara 1942, u pokušaju bekstva uhvaćena Matilda Ruben, koja je preobučena u muslimansku nošnju pokušala da se prebaci u Prištinu. Ona je streljana zajedno s pet Jevreja koji su dovedeni iz Duge Poljane.Od 136 kosovskomitrovačkih Jevreja, njih 90 je izgubilo život tokom 1941. i 1942. godine. U zatvoru je streljano dvoje, jedan je umro u logoru u Albaniji, jedan streljan na Banjici, a njih 88 je ugušeno plinom na Sajmištu i u pokretnim gasnim komorama i sahranjeno u zajedničkoj grobnici u Jajincima. Ovih 88 Jevreja su transportovani u logor na Sajmištu krajem marta 1942. S njima su ubijeni i Jevreji iz Novog Pazara i drugih mesta u Raškoj oblasti. Kristofer Brauning navodi podatak da je u logor na Sajmištu 19. marta 1942. transportovana grupa od 500 Jevreja iz Kosovske Mitrovice. I nakon odvođenja Jevreja u logor u drugoj polovini aprila 1942, u kosovskomitrovački zatvor su dovođeni pojedinci ili grupe. Smatra se da je rat preživelo 47 kosovskomitrovačkih Jevreja, koji su se svi odselili u Izrael. Reč je o Jevrejima koji su prebegli u italijansku okupacionu zonu, potom internirani u Albaniju, a nakon kapitulacije Italije (septembra 1943. godine) pobegli i krili se uglavnom u okolini Skadra.

Prema podacima Državne komisije za utvrđivanje zločina okupatora i njihovih pomagača Demokratske Federativne Jugoslavije, od 295 Jevreja, 80 ih je umrlo u logoru, sedam je streljano u logoru, u Prištini su streljana dvojica, a preživelo je njih 206, od kojih se 185 iselilo iz Jugoslavije, najviše u Izrael, a u njoj ostalo da živi 21 lice.

Prema podacima iz studije Jaše Romana, do početka Drugog svetskog rata je na Kosovu i Metohiji živelo oko 550 Jevreja, a u Holokaustu ih je stradalo 210, što predstavlja 38,2 odsto stradalih. Jevreji na Kosovu i Metohiji su pretrpeli ogromne gubitke, blizu 40 odsto dotadašnje zajednice. Od nešto preko 500 Jevreja stradalo je najmanje 119, a sigurno više od 200 pripadnika ove zajednice. Oni su kao što smo već naveli bili žrtve Holokausta, koji je izvršio nemački Treći Rajh.

Pomenuli ste da su se Albanci iz Albanije drugačije odnosili prema Jevrejima nego kosovski Albanci. Poznato je i da mnogi iz Albanije imaju status “Pravednika”.

– Nakon kapitulacije fašističke Italije septembra 1943. godine, Jevreji u Albaniji potpali su pod nemačku okupaciju. Nekoliko desetina Jevreja spasili su Albanci u Albaniji. Prema podacima iz Memorijalnog centra Jad Vašem u Jerusalimu ima potvrđenih 75 pravednika iz Albanije. Međutim, takvi slučajevi spasavanja Jevreja se u najnovije vreme povezuju sa kosovskim Albancima i zlopotrebljavaju za propagandne potrebe privremenih prištinskih institucija. Inače u Jad Vašemu, postoje 139 potvrđena pravednika iz Srbije.

Na sajtu Jad Vašema, memorijalnog centra iz Jerusalima, se kaže pored ostalog, da je Albanija, jedina zemlja u Evropi sa muslimanskom većinom, spasila sve Jevreje u Albaniji, kao i izbeglice koji su našli utočište u Albaniji. Takođe, su istakli činjenicu, da je Albanija jedina zemlja u Evropi u kojoj se povećao broj Jevreja na kraju Drugog svetskog rata, u odnosu na početak.

U poslednje vreme sve je više strela odapetih prema Srbiji u smislu optužbi za “fašizam” i to upravo od onih država i naroda u regionu, koji su otvoreno bili na strani nacističke Nemačke i fašističke Italije. Prisustvujemo li svojevrsnoj reviziji istorije?

– Prisustvujemo negativnoj reviziji istorije, naročito od strane od onih država i naroda, koji su bili saveznici Sila Osovine u Drugom svetskom ratu. Na teritoriji okupirane Kraljevine Jugoslavije, neki narodi i nacionalne manjine bili su i pripadnici nemačkih SS divizija i drugih nemačkih vojnih formacija (Hrvati, muslimani /Bošnjaci/, Albanci, pripadnici nemačke manjine u Banatu…). Sada se te činjenice prećutkuju.

Nezavisna država Hrvatska je bila kvislinška država i saveznik Nemačke i Italije. NDH je objavila rat Sjedinjenim američkim državama i Velikoj Britaniji. NDH je imala svoje vojnike u nemačkim jedinicima prilikom nemačkog napada na Sovjetski Savez. Ova država je sprovela genocid nad Srbima i Romima, kao i Holokaust nad Jevrejima. Što se tiče okupirane Srbije, preuveličava se uloga srpske kvislinške uprave, koja je imala pomoćnu ulogu tokom okupacije, a zaboravlja se važna činjenica da je teritorija Srbije okupirana od Nemaca, bila proglašena zonom ratnih dejstava, i na toj teritoriji su važile mere odmazde u proporciji od 100 ubijenih građana Srbije za jednog mrtvog Nemca ili folksdojčera i 50 ubijenih građana Srbije za jednog ranjenog Nemca ili folksdojčera.

Ove mere odmazde su naročito sprovođene u jesen 1941. ali i u kasnijim ratnim godinama: Pančevo (stratište Jabuka), Beograd (stratište Jajinci), Šabac, Draginac, Kragujevac, Kraljevo, Niš, Kruševac. Ovakve surove mere odmazde su registrovane i u razbijenoj i okupiranoj Čehoslovačkoj i naročito u privremeno okupiranim delovima Sovjetskog saveza. Postojali su i nemački logori i zatvori u Beogradu (Topovske Šupe), Nišu (Logor na Crvenom krstu), Boru, Trepči i drugim gradovima i mestima. Na Starom Sajmištu je postojao nemački logor koji se nalazio na teritoriji NDH, ali je bio pod upravom nemačkog okupacionog aparata u Srbiji, koji je postojao od 1941. do 1944. U prvoj fazi uništeni su Jevreji od decembra 1941. do maja 1942., i u drugoj fazi 1943. i 1944. stradali su u najvećem broju srpski antifašisti i civilno stanovništvo, kao i antifašisti iz drugih delova Evrope (iz Grčke, Albanije, Francuske …).

Najveći broj žrtava iz nemačkog logora na Starom Sajmištu usmrćen je na stratištu Jajinci, u blizini planine Avala, nadomak Beograda. Jevreji koji su bili zatočeni u ovom logoru, u najvećem broju žene i deca, ugušeni su u nemačkom kamionu – dušegupki, koja je “funkcionisala”, još samo u nacističkom koncentracionom logoru Helmno. Naročito je zapadna istoriografija, prve svega angloamerička, podlegla uticajima negativne revizije istorije u publikovanim knjigama, na skupovima i konferencijama.