Istoričar i muzejski savetnik u Muzeju žrtava genocida dr Nenad Antonijević ocenio je kao skandalozne tvrdnje kosovskog premijera Aljbina Kurtija, izrečene u nekoliko navrata tokom prethodnih meseci, da se današnja Srbija može uporediti sa Nemačkom iz 30-tih godina 20. veka.
Antonijević, koji je doktorirao na temu “Ratni zločini na Kosovu i Metohiji 1941 – 1945. godine”, istakao je u intervjuu za Kosovo onlajn da ta Kurtijeva tvrdnja, naravno, nimalo ne odgovara istorijskim činjenicama i da je deo propagande koja se već duže vreme vodi protiv Srbije i šire u regionu, pa čak i na način da menja ono što je poznata istorijska istina.
– Eho antisrpske propagande da su Srbi krivi za sve i da su jedini “loši momci” na teritoriji bivše Jugoslavije u poslednjoj deceniji prošlog veka, još uvek traje. Ta teza o dokazanoj “srpskoj krivici” i “zločinačkom karakteru” potkrepljena presudama Međunarodnog krivičnog suda za bivšu Jugoslaviju u Hagu, reflektovala se i na oba svetska rata, gde su Srbi bili na pobedničkoj strani, ali se pokušavalo u svetskoj međunarodnoj javnosti, često i sa velikim uspehom, da te činjenice iskrive do nepropoznavanja i totalnog iskrivljvanja, do tada potvrđenog istorijskog narativa o svetskim ratovima – ističe Antinijević.
U kakvim su odnosima sa Nemačkom tokom Drugog svetskog rata bili kosovski Albanci i kakva bila je njihova uloga?
– Na Kosovu i Metohiji od 1878. godine i formiranja albanske lige (Prve prizrenske), potom u čitavom 20. veku, ali i u prvoj deceniji 21. veka, postoji kontinuitet netrpeljivosti većine albanske populacije prema srpskom narodu, koji eskalira u teror i zločin za vreme vanrednih prilika (svetski ratovi i drugi oružani sukobi), kada se koristi prisustvo vojski stranih zemalja za ostvarivanje svojih ciljeva. U odnosima između Srba i Albanaca dominirali su napetost, netrpeljivost i sukobi, što je usled okupacije omogućilo eskalaciju albanskog nasilja nad Srbima. Na prostorima Metohije, je u najvećoj meri kulminiralo bezakonje, koje je olakšavalo namere albanskih kvislinga da sa Kosova i Metohije, prema planovima albanske političke elite, uklone srpsko stanovništvo, ukoliko je to moguće i trajno. Nakon Aprilskog rata 1941, Kosovo i Metohija su podeljeni između italijanskog, nemačkog i bugarskog okupatora.
Najveći deo Kosova i Metohije, ostao je pod italijanskom okupacijom i anektiran je “Velikoj Albaniji”. Nemačkoj je pripao severni deo Kosova, koji je uključen u srpsko upravno područje kao Ksovska oblast u rangu okruga, a njemu su faktičku civilnu vlast imali Albanci. Bugarskoj su pripali Kačanik, Sirinićka župa, deo Nerodimlja i Gornjeg Pomoravlja. Albanska zajednica na prostorima Kosova i Metohije, okupaciju Kraljevine Jugoslavije dočekala je kao oslobođenje, i sa odobravanjem podržavala postupke svojih političara i naoružanih sunarodnika, čak i ako su u pitanju bili teror i zločini izvršeni nad njihovim srpskim komšijama.
Nemački okupatori su donosili najznačajnije i konačne odluke prilikom međusobnih sporova sa svojim italijanskim i bugarskim saveznicima. Okupacione zone menjale su granice u toku Drugog svetskog rata, posebno su bile važne komunikacije (putni i železnički pravci, mostovi), privredni objekti i resursi (rudnici su imali poseban značaj, a najvažniji je bila Trepča). Nemačka je imala najveći uticaj i kontrolisala je granice sa carinama, najznačajnije privredne resurse i strateški ključne komunikacione pravce, zbog prevoza vojske, oružja, oruđa, eksploatacije privrede i poljoprivrede, transporta ljudi i roba, što je imalo poseban značaj za funkcionisanje ekonomije i privrednog poretka na teritorijama Trećeg Rajha, ili na područjima koja je Nemačka anektirala ili okupirala u Drugom svetskom ratu.
Nemci su bili najbitniji faktor na Kosovu i Metohiji za vreme okupacije, iako do italijanske kapitulacije septembra 1943. nisu formalno bili okupatori najvećeg dela teritorije Kosova i Metohije. Nakon kapitulacije fašističke Italije, Nemačka ostvaruje ključnu i jedinu ulogu kao okupator na Kosovu i Metohiji. Treći Rajh postaje jedini garant ostvarivanja političkih i teritorijalnih ciljeva albanske nacionalne i političke elite (begovskog sloja, inteligencije, zemljoposednika, privrednika, trgovaca). Nemačka je bila u mogućnosti da vrši ovu ulogu sve do povlačenja svojih trupa (grupa armija „E“), krajem novembra 1944. Formalno gledano, bugarska okupaciona zona se tokom okupacije najviše proširila, ali ponavljamo, nemački uticaj je ključan.
Da li su kosovski Albanci masovnije učestvovali u partizanskom pokretu ili u pokretima koji su sarađivali sa Nemcima?
– Albanci sa Kosova su daleko masovnije uzeli učešća u kvislinškim formacijama, nego kao pripadnici partizanskog pokreta. Albanci su tek u nešto većem broju postajali pripadnici NOVJ u poslednje dve ratne godine, ali u tom periodu desila se i velika oružana pobuna albanskih kvislinga od decembra 1944. do februara 1945, čija je posledica bila stvaranje Vojne uprave na Kosovu i Metohiji februara 1945. Takođe poznati su brojni slučajevi dezertiranja Albanaca tek moblisanih u redove NOVJ. Poznate su pobune i dezertiranja u Banatu (Vršac) i u Crnoj Gori (Bar).
Albanci sa Kosova bili su verni saveznici nemačkog Trećeg Rajha, i bili su i deo njihovog okupacionog formata, kao i različitih policijskih i vojnih oružanih formacija. Na teritoriji Kosova i Metohije tokom Drugog svetskog rata delovale su brojne političke organizacije i oružane formacije albanskih kvislinga, koje su odgovorne za većinu izvršenih zločina nad civilnim stanovništvom. Stepen odgovornosti je različitog obima, i ide od inspiratora, organizatora i naredbodavaca do komandanata, oficira, vojnika, policajaca, naoružanih pojedinaca i bandi i drugih pojedinaca, koji su bili neposredni izvršioci i saučesnici.
Naročito su dominirale naoružane grupe pod rukovodstvom albanskih kvislinga, bilo kao deo okupacionih snaga, bilo kao samostalne jedinice bez komandne kontrole u sistemu subordinacije i lanca komandovanja, što je veoma uticalo na obim i karakter zločina i na nesiguran i nebezbedan položaj civilnog stanovništva, pre svega srpskog življa pravoslavne veroispovesti. Italijani su od albanskog stanovništva formirali pomoćnu plaćenu policiju, poluvojničke dobrovoljačke formacije i bataljon fašističke milicije.
Najznačajnije kvislinške albanske oružane formacije koje su izvršile zločine bile su: vulnetari-dobrovoljci, žandarmerija, milicija, Kosovski puk, bataljon 2. Prizrenske lige, albanski pripadnici 13. SS divizije “Handžar”, pripadnici 21. SS divizije “Skenderbeg”, pripadnici nemačke šuc-policije i nemačkih obaveštajnih službi, i balisti koji su izvršili najviše zločina u poslednjim godinama okupacije Jugoslavije i Drugog svetskog rata.
Da li je bilo razlike između ciljeva pokreta Bali kombtar, tzv. balista u Albaniji i na Kosovu i Metohiji?
– Pripremajući se za borbu protiv NOVJ, komiteti Druge prizrenske lige u nekim mestima transformisali su se u komitet “Bali Kombtara” (Balli Kombëtar). To je bila nacionalistička, kolaboracionistička, fašistička, antijugoslovenska i antigrčka organizacija koja je stvorena na tlu Albanije. Osnovana je novembra 1942. na čelu sa Mithatom Frašerijem (pseudonim Ljumo Skendo). Borili su se za okupljanje svih Albanaca u granicama “etničke” Albanije i za uspostavljanje republike. Cilj ove organizacije bio je stvaranje “Velike Albanije” u koju bi ušle teritorije Kosova, Metohije, deo Crne Gore i Makedonije. Taj poduhvat podržavan od okupatora bio je kritikovan i raskrinkavan od snaga NOP-a. Posle kapitulacije fašističke Italije balisti su se stavili u službu nemačkog okupatora. Moto pokreta bio je: “Albanija Albancima, smrt izdajnicima”, i te reči dovoljno govore, kakav je to pokret bio, kakvi su mu bili namere, ciljevi i postupci. U jednom periodu italijanske okupacije u Albaniji, bilo je saradnje balista i partizana, ali je ona trajala kratko, do kapitulacije fašističke Italije septembra 1943. godine.
Na Kosovu je balistički pokret bio dosledno okrenut saradnji i zajedničkom delovanju sa Silama Osovine, što balistima na Kosovu nije smetalo da uspostavlja kontakte sa Angloamerikancima, pri kraju ratu, kada su shvatili da oni dobijaju rat.
Albanci su imali i “svoju” SS diviziju – “Skenderbeg”, koja je počinila brojne zločine nad Srbima na Kosovu. Kakve su bile aktivnosti te jedinice?
Planirana velika akcija Druge prizrenske lige na vojnom planu u cilju militarizacije Kosova i Metohije nije izvedena onako kako je bila zamišljena odnosno ponuđena vođama nacističke Nemačke. Od svih razgovora i pokušaja da se na Kosovu i Metohiji od albanskog ljudstva stvori više vojnih jedinica ostalo se samo na stvaranju 21. brdske SS divizije “Skenderbeg”. Međutim, podbacilo se i u njenom Posle šestonedeljne obuke SS divizija “Skenderbeg” je stupila u oružane akcije protiv jedinica NOP-a. Osim što je jednom iznenadnom akcijom izvršila hapšenje 281 Jevreja, ona nije imala značajnih uspeha. Inače u težim borbenim okršajima ljudstvo je napuštalo položaje. Njene jedinice su uglavnom vodile borbe protiv jedinica NOP-a na teritoriji Kosova i Metohije, u zapadnom delu Makedonije i u Crnoj Gori.
Sedište divizije “Skenderbeg” bilo je u Prizrenu, a njene jedinice bile su raspoređene na teritoriji Kosova, Metohije, zapadne Makedonije i delova Crne Gore. One su bile upotrebljavane u borbi protiv NOVJ i NOVA i za obezbeđenje saobraćajnica i važnih privrednih objekata, pre svega rudnika koje su eksploatisali Nemci. Još u drugoj polovini 1943. Nemci su preko kvislinga mobilisali Albance za poznatu 13. SS diviziju, čuveniju kao “Handžar divizija”, u kojoj su većinu činili muslimani sa područja NDH. Posle obuke u Nemačkoj i Francuskoj, divizija je vraćena u zemlju i učestvovala je u borbama protiv NOVJ u istočnoj Bosni, odakle su vojnici sa Kosova i Metohije vraćeni na Kosovo i Metohiju da bi poslužili kao jezgro za diviziju “Skenderbeg”.
Nemci su nastojali da za SS diviziju “Skenderbeg” mobilišu i Albance, ratne zarobljenike, koji su aprila 1941. godine, zarobljeni kao jugoslovenski vojnici. Oslobođeni su iz logora i oko 4.000, koliko ih je ukupno bilo, upućeni su kućama. Na Kosovu i Metohiji su im priređivani svečani dočeci na kojima su ih pozdravljali pripadnici Prizrenske lige, zahvaljujući se Hitleru na velikodušnosti. Bivši zarobljenici su dobijali 15 dana odsustva i nalog da se potom jave radi stupanja u jedinicu. Jedan broj je uspeo da izbegne ovu obavezu, sklanjajući se u susedna mesta ili kod prijatelja. Oni se nisu javljali u SS diviziju “Skenderbeg” zato što su bili antifašisti, već iz razloga što nisu želeli da učestvuju u ratnim operacijama, koje su se, u u ovo vreme, već uveliko odvijale krajnje nepovoljno po vojne snage Sila Osovine.
Kapitulacija Rumunije i bugarske fašističke vojske izazvao je još veću vojno – političku krizu na balkanskom ratištu. Ova kriza imala je velike posledice na SS diviziju “Skenderbeg”. Računa se da je do 1. oktobra 1944. godine dezertiralo 3.425 Albanca iz sastava SS jedinica što znači da je SS divizija “Skenderbeg” prepolovljena. Od ukupnog broja broja podoficira bilo je 38 Albanaca, a od vojnika 499 Albanaca.
U proleće i leto 1944. godine nastavljeno je regrutovanje ljudstva i formiranje jedinica SS divizije “Skenderbeg”, ali nikada nisu mogla biti ostvarena predviđanja i želje u pogledu brojnosti zavrbovanog ljudstva. Zato je sasvim otpala mogućnost formiranja i druge divizije, odnosno SS korpusa. Sem toga, novoformirane jedinice su već na početku pretrpele teške gubitke u borbama sa Narodnooslobodilačkom vojskom Jugoslavije, pa je njihova uloga bila mnogo manja nego što su Nemci na početku predviđali, a pojavile su se teškoće i oko opreme ovih jedinica. Zbog toga njihova borbena vrednost nije mogla da bude popravljena ni reorganizacijama koje su preduzimane. Zbog brojnog osipanja u diviziji, njen štab bio je prinuđen da preduzima nove organizacione mere utoliko pre, jer u njemu osnovni sastav činio nemački komandni kadar.
Sve ove slabosti, koje su navedene, naravno, nisu izraz antifašizma kosovskih Albanaca, već slabog borbenog kvaliteta, kao i nedostatka motivacije za učešće u borbenim operacijama. Prema izveštajima nemačkih komandanata sa ratišta, Albanci kao pripadnici 21. SS divizije “Skenderbeg”, pokazali su se kao slabi borci, u većini slučajeva. Konstatovano je da su jedine “uspehe” postigli u ubijanju nezaštićenih civila. Takođe je, isticano, da Albanci nemilice, bez rezona troše municiju, tj. šenluče, u pauzama između ratnih operacija. U sukobu sa jedinicama NOVJ (partizanskog pokreta) u Crnoj Gori pokazali su se kao slabi i loši borci.
