Srbija je nedavno, 15. septembra, i ove godine nizom manifestacija svečano obeležila Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave. Praznik je ustanovljen 2020. u čast proboja Solunskog fronta 1918. godine kada se ispred hrabrih srpskih vojnika u istorijskom jurišu vijorila crveno-plavo-bela trobojka.
Bez obzira na opšte uverenje, izgled današnje zastave je mnogo mlađi od istorije Srbije. Đakon Hadži Nenad M. Jovanović, predsednik Odbora za heraldička i genealoška istraživanja Centra za istraživanje pravoslavnog monarhizma, kaže da crveno-plavo-beli motivi srpske zastave potiču tek iz sredine 19. veka i vezani su za donošenje Sretenjskog ustava 1835. godine. Pre donošenja Sretenjskog ustava ne možemo govoriti o zakonski regulisanoj i formalizovanoj upotrebi srpske državne zastave.
Krstaš-barjaci
– Srbi su stolećima ranije koristili različite zastave i veksiloide (predmet sličan zastavi), ali ne sistematizovano i ne uvek u istoj formi i obliku što se tiče njihove boje i sadržaja. Prva zastava koja se pominje u našoj povesnici jeste izvesna zastava Svetog Petra koju je srpski vladar Duklje, kralj Mihailo Vojislavljević, dobio 1078. godine kao deo svojih kraljevskih regalija (obeležja) od pape Grgura VII. Nemamo podataka kako je ta zastava izgledala, ali je interesantno da je zastava raškog velikog župana Dese koji je vladao od 1161. do 1165. godine, koja je čuvana u njegovoj zaostavštini u Dubrovniku, bila na dva pera i da je imala crvenu i plavu boju. S druge strane, srpski srednjovekovni barjaci bili su, mahom, krstaš-barjaci, što je tradicija koja se protegla sve do ustaničkih vremena pod voždom Karađorđem od 1804. do 1813. Te zastave su osim krstova nosile na sebi i ikone, što je tradicija koja se u srpskoj zastavoslovnoj praksi održala sve do 1918. godine – ističe đakon Hadži Nenad M. Jovanović.
Narodne boje
On navodi da crveno-plavo-beli motivi srpske zastave potiču tek iz Sretenjskog ustava.
– Po slovu tog Ustava “narodne boje” su bile: “otvoreno-crvena, bjela i čelikasto-ugasita”, pri čemu je ova “čelikasto-ugasita” odgovarala plavoj. Raspored boja prve srpske trikolore bio je istovetan rasporedu boja današnjih zastava Holandije, Luksemburga ili Hrvatske, s tim što je tadašnja srpska zastava na sredini nosila grb Kneževine Srbije – kaže Jovanović.
Grb se sastojao od krsta na crvenom polju i četiri ognjila među krakovima okrenutim prema njemu. Bio je opasan zelenom maslinovom grančicom sa leve – i hrastovom sa desne strane.
Drugog dana rada Sretenjske skupštine, 15. februara 1835. godine, ispod nove zastave sa grbom Kneževine Srbije pročitan je tekst Ustava, na koji su knez i poslanici položili zakletvu. Ceremonijal na samoj skupštini je brižljivo pripremljen, uz isticanje znakova srpske državnosti – zastave, grba i narodnih boja. Koliko se značaja pridavalo državnim znamenjima, svedoči podatak da je grb bio urezan na poklonima Skupštine knezu, sablji i zlatnoj čaši. Međutim, ovaj Ustav je bio na snazi samo dve nedelje, a zastava je doživela njegovu sudbinu.
– Idući Ustav, takozvani Turski ustav iz 1838, uopšte ne pominje zastavu i grb vazalne srpske Kneževine, ali to ne znači da se oni nisu koristili. Od tog vremena počinje se sa širokom upotrebom trikolore sa današnjim rasporedom boja. Interesantno je da je srpska zastava u tom periodu, negde od 1837. do 1846, u svom gornjem – crvenom polju nosila oznake osmanskog sizerenstva, a to su mogle biti četiri zlatne šestokrake zvezdice uz koplje zastave ili tri bela polumeseca – objašnjava Hadži Nenad M. Jovanović.
Ferman iz 1939.
Prema dostupnim istorijskim podacima knez Miloš Obrenović je, znajući koliko su pitanje zastave i grba bitni za državnost, po svaku cenu želeo da Kneževina Srbija, i pored vazalnog odnosa, dobije svoja znamenja. U pregovorima sa turskim predstavnicima pozivao se na privilegije koje su tada uživali Vlaška, Moldavija i Samos. Tako je, za vreme kneževog boravka u Carigradu 1835. godine, utvrđen izgled srpske zastave i dogovoreno da sultan izda ferman po tom pitanju. Po odredbama fermana, iz decembra te godine, Srbima je dozvoljeno isticanje zastave na trgovačkim brodovima, odnosno “trobojnog barjaka, na kome je gornja čast crvene, srednja plavetne, a donja bele boje”. Iako ovim dokumentom nisu bila propisana dodatna nacionalna obeležja, knez Miloš je odlučio da ovo pitanje reši kompromisom pa je tako na sredini plavog polja postavio srpski grb bez krune, a na crvenom polju tri polumeseca, kao znak turskog suvereniteta nad Kneževinom.
Bez obzira na to što u Hatišerif iz 1838. nisu uvrštene odredbe o zastavi i grbu, knez Miloš je bio uporan. Upornost se na kraju isplatila jer je početkom 1939. izdejstvovao poseban ferman kojim je Srbiji ipak određeno pravo na državno obeležje – zastavu. Precizirano je da će se zastava sastojati “od tri cveta, odnosno, odozgo crvenog, u sredi plavog i odozdo belog”. Na srednjem, plavom polju zastave nalazio se grb Srbije, a znak sultanovog suvereniteta i vazalnog položaja Srbije na crvenom polju, u gornjem levom uglu postavljene su četiri zvezde. Iako izgled samog grba nije opisan u fermanu, sačuvan je veran opis njegovog tadašnjeg izgleda:
“U sredini beo krst na crvenom polju sa četiri ognjila čelikaste boje okrenuta prema krstu. Krst i crveno polje okružuje venac, s desne strane hrastove, a s leve maslinove grančice s plodovima, koji su povezani u dnu plavom pantljikom, a pri vrhu venac se spajao. Iznad krsta i venca nalazila se kneževska kruna crvene boje ukrašena zlatom i dragim kamenjem sa zlatnim krstom na vrhu. Od krune se spušta kneževska porfira na kojoj leži grb.”
Tako je Porta prvi put priznala Srbiji pravo na nacionalni grb, čime je još više potvrđivala njen državni status. Posle Berlinskog kongresa i sticanja nezavisnosti 1878. godine, sa tadašnje zastave Kneževine Srbije skinute su četiri zvezdice, kao poslednji ostaci osmanskog suvereniteta. Takva zastava ostala je u upotrebi naredne četiri godine.
Obeležja kraljevine
Srbija je 6. marta 1882. godine proglašena kraljevinom, a Milan Obrenović prvim novovekovnim kraljem. Tada je promenjena i državna zastava, odnosno grb.
“Grb Kraljevine Srbije je dvoglavi beli orao na crvenom štitu s krunom kraljevskom. Vrh obe glave dvoglavog orla stoji kruna kraljevska, a ispod svake kandže po jedan krinov cvet. Na prsima mu je grb Kneževine Srbije: beo krst na crvenom štitu sa po jednim ognjilom na svakom uglu krsta. Grb je ogrnut purpurnim hermelinovim plaštom kome se na vrhu nalazi kraljevska kruna”, navodi se u zakonu iz 1882. godine.
Izgled grba i zastave Kraljevine Srbije uneti su i u tekst Ustava iz 1889. godine.
“Grb je Kraljevine Srbije dvoglavi beli orao na crvenom štitu s krunom kraljevskom. Vrh obe glave dvoglavoga belog orla stoji kruna kraljevska; a ispod svake kandže po jedan krinov cvet. Na prsima mu je grb Kneževine Srbije beo krst na crvenom štitu sa po jednim ognjilom u svakom uglu krsta.”
Državna i narodna
Današnji izgled državne zastave Srbije usvojen je 2010. godine, kada je došlo do izvesnih grafičkih izmena u dotadašnjem izgledu državnih simbola.
– Na tom poslu radio je Ljubodar Grujić, kao heraldički umetnik, a pod budnim rukovodstvom Dragomira Acovića, našeg najpoznatijeg i najpriznatijeg stručnjaka u domenu heraldike i veksilologije. Naglašavam da tu, suštinski, nije reč o drugoj zastavi, već o istoj onoj koja je usvojena 2004. godine, samo u drugoj likovnoj interpretaciji jedne te iste zastave. Od pomenute 2004. godine, kao i shodno slovu Zakona o izgledu i upotrebi grba zastave i himne Srbije iz 2009, mi imamo državnu zastavu sa malim grbom Srbije i narodnu zastavu bez grba. Ovaj zakon jasno i precizno reguliše ko, kada i kako ima pravo da upotrebljava ove zastave – kaže Hadži Nenad M. Jovanović.
Krv, sloboda i majčino mleko
Fondacija Za srpski narod i državu inicirala je proces digitalizacije zvaničnih verzija svih zastava Srbije, od istorijskih do savremenih, što će omogućiti trajno čuvanje, jednostavniji pristup i lakšu promociju ovih nacionalnih simbola u modernom dobu. Povodom praznika u Domu kulture Studentski grad u Beogradu izloženo je sedam zastava koje imaju veliki značaj za shvatanje razvoja moderne srpske države, od 1804, preko doba autonomne Kneževine i nezavisne Kneževine i Kraljevine, sve do današnjih dana.
Govoreći na izložbi prof. dr Danko Leovac sa Filozofskog fakulteta u Beogradu je naveo da se “u narodu verovalo da crvena boja na zastavi Srbije predstavlja krv prolivenu za zemlju, plava slobodu, dok bela predstavlja majčino mleko”.
– Po jednoj od teorija boje na zastavi Kneževine Srbije iz 1835. godine simbolizovale su srpsku zemlju, što je crvena, srpsko nebo, to je plava i to čelikasto-ugasita, te čistu srpsku dušu, odnosno bela – dodao je Leovac.
Utisak posetilaca izložbe je da je jedna od naših najreprezentativnijih i najlepših zastava, zastava Kraljevine Srbije iz 1882. godine. Današnji grb rađen je upravo po uzoru na odredbe iz Zakona o grbu od 1882. godine.
Nijedna u rukama neprijatelja
Zastava države posebno tokom ratova predstavlja i jedan od najdragocenijih ratnih plenova za svaku stranu. U istoriji je ostalo upisano da je tokom Prvog svetskog rata nemački car Vilhelm II zatražio od svog generala Augusta fon Mekenzena da mu donese bar jednu zaplenjenu srpsku ratnu zastavu, ali mu je general odgovorio da ne poseduje nijednu.
– O odnosu naših predaka prema svojoj zastavi svedoči neverovatna činjenica da je blaženopočivši kralj Petar I Karađorđević, uoči Balkanskih ratova, 1911. godine svojoj viteškoj vojsci dodelio 51 čuvenu pukovsku zastavu. Te su zastave nošene u žestokim bitkama u oba balkanska i u Prvom svetskom ratu (1912-1918), ali uprkos poznatim užasnim stradanjima i iskušenjima (krvavi bojevi, povlačenje preko Albanije, plava grobnica i proboj Solunskog fronta…) ni jedna jedina od tih zastava nije pala u ruke neprijatelja! To svedoči koliku su ljubav i pažnju naši preci, naši div-junaci, osećali prema svojoj, krvlju osveštanoj zastavi – ističe Hadži Nenad Jovanović.
Period posle 1918. godine
Sa osnivanjem Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca srpska zastava izlazi iz upotrebe i zamenjuje je “plavo-belo-crvena” – jugoslovenska zastava koja će se koristiti sve do 2004. godine. Posle Drugog svetskog rata najpre u FNRJ, a zatim i SFRJ svaka od uspostavljenih republika je imala i sopstvenu zastavu, pa tako i Srbija (crveno-plavo-belu) sa petokrakom. To je trajalo sve do 1992. godine, kada je petokraka uklonjena.
Raspadom SFRJ, odlukom skupštine od 27. aprila 1992. godine, stvorena je nova država – Savezna Republika Jugoslavija, koju su činile Republika Srbija i Republika Crna Gora. Zastava SRJ bila je jugoslovenska trobojka (plavo-bela-crvena) bez petokrake, dok je zastava Republike Srbije bila crveno-plava-bela trobojka. Posle formiranja Državne zajednice Srbije i Crne Gore (februara 2003) zadržana su državna obeležja SRJ.
