Otac pravoslavlja

Konstantin Solunjanin bio je učenik carigradskog patrijarha Fotija, što je jedna od značajnih okolnosti u istoriji slovenske pismenosti. Fotije, prozvan Veliki, važio je za najuticajnijeg čoveka na crkvenom prestolu Vizantije još od Jovana Zlatoustog, a zbog izuzetne učenosti nazvan je "zvezdom vodiljom renesanse 9. veka". Njegova porodica već je dala jednog patrijarha, Tarasiosa, ali je tokom vladavine ikonoboraca bila u progonstvu sve do 842. godine i pobede ikonofila.

Na putu raskola
Najdublji trag u istoriji Fotije Veliki ostavio je borbom sa papstvom u Rimu. Odatle je izašao kao otac grčkog pravoslavlja, nasuprot latinskoj crkvi. Povod za sukob našao se već u načinu na koji je Fotije postao patrijarh. Mladi Mihailo Treći je u dosluhu sa Vardom, svojim ujakom a Fotijevim rođakom, najpre svrgao caricu-majku Teodoru, a onda i patrijarha Ignatija, caričinog čoveka. Ignatije je optužen za veleizdaju i bačen u tamnicu. Ni tada nije hteo da podnese ostavku.

Naprotiv, zatražio je pomoć od Rima. Pošto je udešeno tako da Ignatije nije ni bio izabran prema propisima, na njegovo mesto Varda je doveo svog učenog rođaka, iako je on bio laik, a ne čovek crkve. Sam Fotije kaže da je u mladosti imao sklonosti ka monaškom životu, ali se ipak okrenuo svetovnoj karijeri. Moguće je da mu je ta vrata otvorio brak caričine sestre Irene sa njegovim bratom Sergiosom koji je 842. bio regent Vizantije. Fotije je postao kapetan garde, a u patrijaršijsku stolicu zaseo je sa mesta carskog sekretara. Za svega šest dana posvećen je u sve crkvene činove da bi svečano bio ustoličen na Božić, 858. godine. Ovakva nagla izmena na jednom od dva verska prestola izazvala je skandal, a već postojeći rascep između njih rašila gotovo do kraja. U pismu, kojim vizantijski car ceremonijalno izveštava papu o izboru carigradskog patrijarha, papa Nikola Prvi pozvan je da pošalje legate na crkveni sabor u Carigradu zbog pitanja o ikonoborstvu. Bila je to diplomatska zamka koju na prvi pogled nije bilo teško prozreti. Dolazak legata na sabor mogao je da znači pristanak Svete stolice na zbacivanje Ignatijevo i na izbor Fotija. No, ni lukavost Nikole Prvog nije bila za potcenjivanje. On je, više nego ijedan njegov prethodnik, podigao moć latinske crkve na zapadu, a njegova najveća ambicija bila je svima znana – da rimski papa bude poglavar svim hrišćanima. Zato je rešio da Vizantincima proda svoj blagoslov za Fotija po najvišoj ceni: tražio je priznanje da je papstvo patrijarhat nad patrijarhatima i da ima pravo arbitraže u svim patrijaršijama. Uz to, Vizantija je trebalo da preda zapadni Balkan i južnu Italiju. Tako je papa i odgovorio Carigradu: legati stižu, ali da na saboru izvrše istragu o postavljenju patrijarha, pa će papa kao arbitar nad svim patrijaršijama odlučiti da li je smena u carigradskoj patrijaršiji izvršena po kanonu ili ne. Papa nije osetio da se duboko zapleo u mrežu čuvene vizantijske diplomatije čim je uopšte pristao da šalje legate. Oni su prenebegli papina uputstva i sa ostalim učesnicima sabora 861. proglasili Fotija za zakonitog patrijarha. Nikola je potom na saboru u Rimu izopštio Fotija, a Ignatija proglasio pravim patrijarhom. Ovaj potez računa se u početke velikog raskola dve crkve. Na papinu stranu je 866. zbog pitanja o crkvenoj autokefalnosti prišla Bugarska kneza Borisa, koga su malo pre toga pokrstili u grčku veru Mihailo Treći i Fotije. Sada Boris moli papu, a papa se rado odaziva, da pošalje svoje biskupe koji će zameniti grčki obred latinskim i proterati vizantijske misionare. Međutim, ovakvi samovoljni postupci išli su Fotiju naruku. Činjenica da je Rim munjevito stigao pred vrata Vizantije ujedinila je ceo grčki svet. Fotije je to iskoristio i prešao u žustar napad. Nikoli Prvom objavio je rat za samostalnost carigradske i svih ostalih patrijaršija od Rima i za nepovredivost carigradske dijeceze. Borbu je preneo na ono osetljivo polje na kojem su se Vizantija i papstvo vekovima ranije nosili oko prvenstva u hrišćanstvu, a to su verske dogme i obredi. One su odavno razdeljivale latinsku i grčku crkvu, i te razlike je Fotije prvi istakao. U dogovoru sa njim car Mihailo je sazvao u Carigradu sabor svih grčkih patrijarha, i tada je Fotije prokleo Nikolu i zapadnu crkvu zbog jeretičkih dogmi i obreda, a naročito zbog širenja jeresi u pravoslavnu Bugarsku. Dotle je već bio skovan plan da se papa sruši i na zapadu. Vizantijski dvor se dogovorio sa nemačkim kraljem Ludvigom da mu prizna carsku titulu, a da Ludvig, koji je već imao neraščišćenih računa sa Nikolom, protera papu iz Rima kao jeretika. Carigradski sabor je izglasao Ludvigovu titulu. Međutim, umesto pape Nikole pao je Fotije. Ostao je bez oba svoja pokrovitelja, i rođaka Varde i cara Mihaila.Pobio ih je Vasilije Prvi Makedonac, carev bivši saradnik, i nekadašnji konjušar. Pošto u Fotija kao pristalicu stare dinastije nije imao poverenja, a bio mu je potreban i mir sa papom koji je trebalo da blagoslovi krvavu dinastičku smenu, Vasilije je vratio Ignatija za patrijarha a Ludvigu poništio titulu. Zatim je sazvao u Carigradu nov crkveni sabor, koji Katolička crkva računa kao Osmi vaseljenski. Saborski oci, pod predsedništvom papinih legata, prokleli su Fotija, a potvrdili Ignatija. Međutim, papa je u Bugarskoj pretrpeo poraz. Knez Boris se naljutio na njega i poslao svoje delegate u Carigrad na sabor. Punomoćnici tri grčka patrijarhata, kao sudije između Ignatija i legata novog pape, saslušali su bugarske poslanike i 870. presudili da Bugarska pripada carigradskoj, a ne rimskoj dijecezi. Ignatije je zatim poslao Borisu svog čoveka Josifa za prvog bugarskog arhiepiskopa. Uskoro se i Vasilije okrenuo politici cara Mihaila i Fotija. Iskoristio je neprilike papstva koje je sve češće stradavalo od arapskih gusara i zatražilo pomoć Vizantije. Vratio je Fotija iz izgnanstva, a po smrti Ignatija 877, i na mesto vaseljenskog patrijarha. Papa Jovan Osmi bio je prinuđen da prizna Fotija. Vasilije je sazvao crkveni sabor u Carigradu na koji su došli i papini legati. Na tom saboru, od 879 do 880, koji je katolička crkva nekoliko vekova kasnije odbacila, Jovanovi legati su zajedno sa predstavnicima grčkih patrijarhata poništili sve dotadašnje sabore protiv Fotija i proglasili taj sabor za Osmi vaseljenski. Osudili su i starešinstvo nad ostalim patrijarhatima, prihvativši nikejsko ispovedanje vere. Fotije je bio patrijarh sve do smrti Vasilija 886, a potom se, na pritisak njegovog sina Lava Četvrtog Mudrog povukao u manastir. Tu je i umro, jedanaest godina kasnije, u dubokoj starosti. Grčka crkva je Fotija proglasila svetiteljem i crkvenim ocem.

Nemerljive zasluge
Iz borbe Fotija Velikog i pape Nikole Prvog nikla je i kod Grka i kod Latina ogromna bogoslovska polemička književnost, koja je, umnožavajući se kroz vekove, sve više dubila jaz između dve crkve. Sukob se prelio i na druge hrišćanske narode, pa i Slovene, čija je većina ostala pod okriljem Vizantije. U tome je zasluga Fotija nemerljiva. On je podstakao Vizantince da obnavljaju staru delatnost pokrštavanja suseda i širenja grčke kulture. Pošto su Bugarsku preveli u hrišćanstvo, poslali su zapadnim Slovenima Ćirila i Metodija, sa novom azbukom i knjigama na slovenskom jeziku. Sve ove misije organizovao je Fotije. Njegovu politiku nastavili su Vasilije i Ignatije među Slovenima na severu, potom i na zapadnom Balkanu.