Preživeo sile i vekove
Kad je 1453. godine pao Carigrad i moćno Osmanlijsko carstvo počelo nezaustavljivo da se širi na zapad, zetski knez Ivan Crnojević je počeo da se povlači iz pitomine zetske ravnice u okolini Skadarskog jezera, pokušavajući da se pred najezdom te stoglave aždaje skloni u brdskim nedohodima. Neko vreme se skrasio na Obodu iznad Rijeke Crnojevića, a odatle je 1482. godine utekao pod pazuho Lovćena, na katunište Dolac, kako se tada zvalo posno i bezvodno podlovćensko polje u kojem će potom nići crnogorska prestonica Cetinje.
Ivanov dvor
Ispunjavajući zavet koji je, kako sam piše u svojoj povelji, dao pred likom Bogorodice u katedrali u Loreti u Italiji, Ivan Crnojević će, pošto je na rubu Cetinjskog polja, pod Orlovim kršem, podigao dvor, dve godine kasnije na obližnjem brežuljku Ćipur podići i manastir i posvetiti ga rođenju Presvete Bogorodice. Tu će 1485. godine izmestiti i sedište Mitropolije zetske koja će se, nakon pada Zete pod Turke 1499. godine prozvati Mitropolija crnogorska i njeno sedište je od tada do danas, više od pola milenijuma, bilo i ostalo u Cetinjskom manastiru.
- Bio je to istorijski i po mnogo čemu prelomni događaj, jedan od najznačajnijih datuma u istoriji Mitropolije crnogorsko-primorske i Crne Gore uopšte - veli Jovan Markuš, jedan od najboljih poznavalaca istorije Srpske pravoslavne crkve u Crnoj Gori.
Turska pohara
- Osnivanje Cetinjskog manastira i prenos stolice zetskih mitropolita zajedno sa prestonicom Zete na Cetinje, doprineli su da Cetinjski mitropoliti, pored apostolsko-crkvenog služenja, vremenom preuzmu na sebe i svenarodnu brigu, što će naročito doći do izražaja za vreme vladavine svetorodne loze Petrovića... Zloglasni skadarski vezir Sulejman paša Bušatlija je 1685. godine prvi put poharao Cetinje i spalio Cetinjski manastir. Manastir je odmah obnovljen, a tadašnji cetinjski mitropolit Visarion Borilović Bajica pozvao je u pomoć Mlečane koji su na Cetinju stacionirali odred vojske.
Biće to razlog da Sulejman paša ponovo krene na Cetinje u septembru 1692. godine.
- Znajući da ne mogu odoleti turskoj sili i odbraniti Cetinje, Mlečani su na vreme povukli vojsku - kaže istoričar, profesor Predrag Vukić.
Blago
Riznica Cetinjskog manastira, u kojoj ima eksponata starijih i od samog manastira, predstavlja jednu od najbogatijih i najraznovrsnijih, blago neprocenjive vrednosti, ne samo na prostoru Crne Gore nego i u pravoslavlju uopšte. Možda najvredniji deo predstavlja knjižni fond u kojem se, recimo, čuvaju rukopisi iz 13. veka ili primerak Oktoiha iz 1494. godine, prve ćirilske knjige na slovenskom jugu, štampane u štampariji Crnojevića na Obodu. Od ostalih dragocenosti za ovu priliku ćemo izdvojiti samo epitrahilj Svetog Save iz XII veka i krunu kralja Stefana Dečanskog iz XIV veka.
Pre toga, oni su u podrume manastirskih konaka postavili velike količine baruta i municije, računajući da će Turci odmah zapaliti manastir i da će onda od eksplozije koja će uslediti i mnogi od njih izginuti. Tako je i bilo. Usledila je stravična eksplozija koja je silnog pašu zbacila s konja i teško ga ozledila, a znatan broj njegovih pratilaca je i izginuo. Ozlojeđen tom podvalom, paša je naredio da se manastir poravni sa zemljom...
Danilo obnovitelj
Obnoviće ga rodonačelnik dinastije Petrović, vladika Danilo, početkom 18. veka i to na novim, današnjim temeljima, odnosno na mestu gde se, po svemu sudeći, nalazio dvor Ivana Crnojevića. Sa zidine starog hrama, gde će kralj Nikola Petrović mnogo kasnije sagraditi malu crkvu, prenet je i iznad vrata novog hrama uzidan ktitorski natpis, kapiteli na manastirskom konaku i grb Crnojevića.
Cetinjski manastir će i kasnije u dugoj i burnoj istoriji stalno biti na udaru, ne samo turskih osvajača, ali je on pretrajao i odoleo i sili i vremenu, vekovima bio središte i duhovne i svetovne vlasti jer su mitropoliti koji su se smenjivali na stolici pod Orlovim kršem uz to bili i vladari male podlovćenske državice.
Amfilohije 40. mitropolit
Prema dosad poznatim podacima, sadašnji arhiepiskop cetinjski i mitropolit crnogorsko-primorski Amfilohije Radović je četrdeseti starešina Cetinjskog manastira od njegovog osnivanja. U toj velikoj plejadi crnogorskih vladika bilo je svetitelja, ispovednika, mučenika, velikih pesnika, književnika, istoričara, filozofa, prevodilaca, crkvenih organizatora i, naravno, velikih državnika.
- Oni su uz to - veli Jovan Markuš - bili i nosioci obnoviteljne ideje slavenoserbskog carstva i Pećke patrijaršije, kao njeni egzarsi od 1750. godine (tu su izuzetnu ulogu imali Sveti Petar I Cetinjski i Sveti Petar II Lovćenski tajnovidac). Tako se, zaista, u jednom periodu, među zidinama Cetinjskog manastira nalazila, pored duhovne, i sva zakonodavna, sudska i izvršna vlast Crne Gore. I iz tih razloga moglo bi se reći da je Cetinjski manastir jedinstven u čitavoj pravoslavnoj Vaseljeni, jer je u najtežim istorijskim previranjima na prostoru Crne Gore, zapravo bio i manastir, i grad, i država.
Tri najveće svetinje
Uz to što je bio sedište duhovne i svetovne vlasti, Cetinjski manastir je bio i veliki centar duhovnosti i kulture. Pored ostalog, o tome dovoljno govori činjenica da su, recimo, u XIX veku pod okriljem Cetinjskog manastira osnovane i radile osnovna škola, Bogoslovija, Gimnazija, Bogoslovsko-učiteljska škola i Devojački institut.
U Cetinjskom manastiru se, uz ostalo, danas čuvaju dve možda najveće svetinje hrišćanske vaseljene - ruka Svetog Jovana Krstitelja i čestica Časnog krsta. Nedaleko odatle, u Narodnom muzeju, za sada i po prvi put u istoriji odvojena od ove dve svetinje, čuva se i ikona Bogorodice Filermoske, delo, po predanju, apostola i evanđeliste Luke.
